Yaon digdi pigsasararay an katoninungan

Yaon digdi pigsasararay an katoninungan. Sa mga gapong baul

Dai makahangos an mga nakalaom na naglalaom na makahangos

Gilayon. Ngapit bako tu’lang o abo an matatadang gira kan mga napara

Kundi mga apod, kan sinda mga bagay pa, arog satuya,

Nakatigib sa marmol, kinurit kan pintura o pinormang bronse.

Kaniguan an hadit na dai marumduman dawa kalingawan an siguradong sagkodan.

Hilinga an perpeksiyon kan mga pulinas na gapo. Ini man sana an totoo digdi.

Patotoo na gabos digding may labot sa kinaban pagkaon kan katoninungan.

Gabos na sina’wod na maparumdom kan mga maimbong na aldaw buda lugar

Tatawan ki nagkakanigong apod na aakuon kan kawa’ran ki tanog,

Gabos bubunyagan ki mga ngaran na nakasurat sa tubig.

TERMINAL X

sa katrangkiluhan kan mga nagkawaralat ni Jaime buda Cesar

Saro ining terminal kun sain may nag-aarabot buda may naghaharali. Magayon na kinaban ki mga tukawan buda basahon, igwang kaunan, mga tindahan ki kun ano-ano, mga telebisyon, gabos ini yaon ngani maging matrangkilo an paghalat.  Bako karaw-karaw an paghalat digdi sa terminal ta dai ki nakakaaram kan eksaktong oras kan byahe. Kaya ngani maaling, minahanap kitang makakahuron, o kun bako man minapurupasyar kita ngani mahiling ki ibang ta’nawon, nugad ngani kun ngana na an satong langkag minahanap kita ki kalwagan o kulugon, o nugad nakikiiwal kun nadidingkilan o kun may muyang umagaw kan satong tukawan, o nugad minahanap ki mamamaruan sa kasilyasan. An iba sato minabasa-basa kan mga basahon, an iba minakaon-kaon sa kakanan, an iba minatangka sa hampang kan darakulaon na telebisyon, an iba an kaogmahan sa pagbitbit ki mga magabaton na pinamakalan sa mga souvenir shops buda bazaars, ta masakit saparon an paghalat--makabua. Sa nganang takot tang ma-bore sa paghalat na-master ta an pag-arat sa sadiri. Tuminibayon kita sagkod sa nalingwan ta na kun nata kita yaon sa terminal: nag-abot kita para humali. Nalingawan ta baya ini dawa oras-oras man igwang naghahali, oras-oras igwang nag-aabot. An sabot ta sana gabos kitang yaon pa digdi, kaipuhan maghalat: an iba mas haloy kaysa iba, arog kaitong kuruba na sa saiyang tukawan na su gabos niyang kataning nagharali na lamang siya dai pa; an iba man minaabot pa sana, turutadtaod nakakahali na. Digdi garo sa terminal namukna an kaogmahan, sa pagkalingaw, digdi man nakrear an kamunduan, sa pakarumdom. Makangalas ngani kun nata naging makamundo an paghali kun ini mismo an minaparumdom sato kan rason kun nata kita anion. Ugaring makamundo baga mananggad kun sa tahaw kan magayon na huron kan ba’go mong kamidbid, aapudon ka na kan kunduktor; o mantang nagkauyon na kamo kan kataning mo sa channel kan telebisyon, oras niya nang sumakay; o mantang dakulon ka nang pinamakal na kaunon, mahungit ka na sana, yaon na su saimong lunadan. Sisay an dai mapupungaw sa sarong tawong matatapos na su nobelang pigbabasa, dangan man kaipuhan humali: Dai niya na maaaraman kun ano an katapusan kan pinu’nan. An iba ugaring na mga nakakasabot, mataram, arog talaga kaan digdi sa terminal: Bilang an oras. Sarong kabuahan an mamuyang umigad digdi, ta saro sana ining istasyon, sarong punto kun sain kita pipaghalat, baad pigpapaipos o pigtuturuan, ba’ go pumasiring sa sunod naman na dumanon. Dapat gayod hurop-huropon ta kun arin mananggad an mas nagkakanigong ipagrokyaw: an umabot digdi sa alanganin, sa daing kasiguraduhan, sa lugar na ginibo para bayaan o an humali?

An Tataramon Ugay

 sinurat para sa mga sagkod ngonian nagtutubod na an Bikol bako tataramon kundi sarong dialect, siring man sa mga nagtutubod na Filipino buda Ingles sana an tataramon sa Pilipinas.

Magayon bagang isipon na an “garo” binaraliktad na “arog”; an lagatak, lagatik, lagatok, manlaen-laen na tanog; magayonon mas magayon kaysa magayon, ugaring daog ini gabos kay magayonononon. An tataramon ta nagtutubod ako tinao sato kan Kagurangnan, kun Siya man an enot na tawo (o kaguranggurangi) o an nakadu’ngaw sa kalangitan (diyos), para satong gamiton buda pangatamanan.

Arog sa mga ugay kan Kagurangnan, mga kagayunan na yaon sa mga kadagatan, kabubuldan, kadagaan, an tataramon kaipuhan ta surugon buda pangatamanan kontra sa mga elementong dai ta pighuhuna na magdulot kaini ki karaotan.

Kaito, huna ta dai matunong pagbulos an mga salog, pirming malinaw an mga danaw; huna ta pirming marambong an kakahuyan, hidyaw an mga kabubuldan; huna ta dai mapapara an mga hayop, buda danay tang sabot an ugali kan panahon. Huna ta man an Bikol pirmi sanang yaon, sagkod pa man.

Sagkod ngonian man, may mga nagtutubod na an tataramon Bikol dai mapapara dawa nuarin. Nata sala an pagtubod na ini? Mala ta kun igwa nganing mga tawong nagtutubod na dapat bayaan ta sana an tataramon kun mawara ini o pumadagos, ebidensiya kan posibilidad na pwede ining mawara. Saro pa, arog kan mga hayop buda tanom na naging extinct, dakol na man na mga tataramon an napara na sa kinaban. Sa totoo sampulong (10) tataramon an nagagadan kada taon. An makagirabo kaini, arog kan pagkawara kan mga hayop buda tanom, an pagkapara kan tataramon mahali man satuya.

Sa pagkaatas kan kadlagan buda kan daing kaugkanan na pagdakop buda pagkakan o pagpabakal buda paglaom an nagkapira sa mga pinu’nan kan katapusan kan mga hayop buda tinanom, an pagkawara kan tataramon saro sana an pupu’nan: an dai na pagtaram. Nganang paggamit sagkod malaspag an gamot kan problema sa kadlagan; dai na paggamit an puon kan pagkapara kan tataramon.

An dai na pagtaram dai nangangahulugan na mapupula na an mga tawo. An mangyayari igwa nang ibang pigtataram an banwaan. Pa’no ini mangyayari? Kun igwa nang pigtataram an sarong banwaan, ta dai man magkakaigwang banwaan kun daing tataramon, nata pa man ninda mama’woton na magkaigwang iba pang tataramon?

Kaipuhan ta digding sabuton an gamit buda kamugtakan kan sarong tataramon. An sarong tataramon, an dila na napagkasurunduan na gamiton kan sarong kumunidad. An birtud kan sarong tataramon nakasarig sa tawo o paragamit o parataram. Daing hawong an sarong tataramon kun warang parataram. An minimum na tawong kaipuhan: duwa ngani magkaigwang pasimbagan o pagherasan ki nasabuot o nasa-isip o sa ibang sabi ngani makabalaybay kan hutok buda buot o makakumunikar.

Kumunikasyon an unod na katungdan kan sarong tataramon. An makabayabay ki namamatean (ekspresyon), an makapaliwanag (eksposisyon), makahatod ki impormasyon, makasugo, buda iba pa. Ini an mga natatawan na dalan kan tataramon, mga bagay na iyo mismo an minataong kamugtakan sa satong pagkatawo. Mga bagay na mala sa pamilyaridad, sato man na pigbabasang-basang sana, buda dai pigtata’wan na kamugtakan.

              

Ngani makakumunikar man an dahilan kun nata minagamit ki ibang tataramon an sarong tawo dawa igwa na siya ki dating piggagamit.

Kun an duwang tawong igwang magkalaen na dila muya maghuron, magamit sinda ki sarong dila na pareho ninda masasabutan. Pwedeng an tataramon naini su tataramon kan saro sainda, pwedeng tataramon ini kan lugar kun hain sinda, o pwede man na saro ining minuknang tataramon (pidgin) para sana sa obheto na magkasinabutan an duwa. An tataramon na ini susublion ngona para sa partikular na sitwasyon. Sa ordinaryong sitwasyon an pidgin o lingua franca (tataramon na mas aram kan kadaklan) piggagamit sana kun kaipuhan. Buot sabihon, pakatapos maghuron an duwang tawong may magkalaen na dila, mabalik sinda sa saindang banwaan buda makikihuron na sa sadiring tataramon.

Nangyayari an pagkapara kan sarong tataramon kun an tawo nagsubli ki tataramon sa sala na paagi. An iba sainda nagsubli ki tataramon para makakumunikar pero ibayaan na su daan na dila. Igwa man na  nagsubli ki tataramon na an tuyo sa tataramon bako an gamit kaini na makakumunikar kundi an gabat kaini sa sosyudad. An iba ngani dai man nagsubli kundi nalansi o pinirit.

An enot buda pangaduwang dahilan, magmanungod. Kadaklan sa nagtukal kan saindang tataramon masusog sa rason na sosyal. Pero an pinakamakusog na pwersang nag-uusol kan tataramon bilang sosyal na entiti iyo an nasa pangatulong dahilan. Gabos ini, tulo an mayor na nagbusol: gobyerno, adalan, buda media.

Sagkod ngonian, halos gabos pa man giraray na adalan sa bilog na Pilipinas an nakakagibo ki krimen laban sa derechos kan sarong tawo/aki na magtaram sa tataramon na muya niya. Kun susumadahon, mas magabat an distroso kaini sa mga pampublikong adalan kaysa pribado.

Igwang mandato an mga eskwelahan sa kama’wotan kaining maturuan daa an mga paraadal ki Ingles buda Filipino na ini sanang duwang tataramon na ini an tugutan sa laog kan adalan. Sa ibang taramon, an mga tataramon apisar kan Ingles buda Filipino bawal gamiton. Daing gayong problema an mandatong ini sa mga pribadong adalan kun sain an mga aki komo lugom sa cable TV, natural sainda an mga tataramon na Ingles buda Filipino. Sa pampubliko kun sain an Ingles buda Filipino mga pangaduwang dila, nagkakaigwang kadipisilan.

Pagnagtaram an sarong aki sa tataramon na bako Ingles o Filipino, kaipuhan niyang magmulta ki sentimo o piso depende sa presyong pigpautob kan adalan. Dawa igwa na nganing pig-apod na “No Collection Policy” sa presente, padagos man giraray an pag kolekta ki multa kan mga maestra-maestro sa mga aki dulo na daa kan Agosto, an Bulan kan Wikang Pambansa.

Para i-justify kan satuyang mga paraturo an pagmultang ini, ipipaliwanag ninda na Filipino buda Ingles sana an mga totoong tataramon, an ibang tataramon daa sa Pilipinas, apwera kan duwang ini, mga dialect. An tataramon sana an dapat tawan ki balor, an mga dialect wara man ki pakinabang. Ta an sarong dialect, paliwanag pa ninda, dai angay sa mga adalan ta bako daa ini tataramon na disente o pormal. An mga dialect daa dugang pa ninda, bulgar, buot taramon para sana sa tinampo. An nagtataram daa sa dialect iyo su mga daing inadalan, mga tios buda mga nag-iiristar sa bulod. An nagtataram daa sa tataramon na Ingles buda Filipino, mga edukado, propesyunal, buda may mga puturo.

Dai akong problema sa pagtubod kan adalan na an dialect bako angay sa adalan, ta pwedeng an dialect bako managgad pormal. O sa mas nagkakanigong panaramon: igwang mga dialect na bakong pormal, pero igwa man na iyo. Ba’go ta tawan ki mas hararom na pagtukar an ladong ini, muya kong isaysay an totoong problema kan pagtubod kan adalan manungod sa tataramon. Enot: Sala taramon na Filipino buda Ingles sana an tataramon sa Pilipinas. Marhay ipaliwanag ini sa paagi ki sarong paliwanag kun ano an depenisyon kan tataramon, buda kun ano an depenisyon kan sarong dialect. Dipisil ipaliwanag an tataramon ta wara ining sarong paliwanag, pero an dialect madali mamidbidan. An sarong dialect baryasyon kan sarong tataramon. Halimbawa: Duwang tawo nagkakasinabutan dawa magkaiba an saindang “tataramon,” an mga “tataramon” ninda bako tataramon kundi dialect kan sarong tataramon. Sa totoo, dakol na tangga an dialect. Dawa sa sarong banwa na saro an tataramon natural na mabutwa an dialect hali mismo sa pagiging uniko kan lambang saro. Halimbawa: An gamit sa Tabaco dialect kan Albay Bikol. Sa totoo, an Albay-Bikol buda Naga-Bikol haranihon na maray na dakol an nagtataram na pareho ini dialect. Huni an mas interesante manungod sa dialect: Balik kita sa Tabaco; dawa sarong Tabaco Bikol an piggagamit sa banwaan kan Tabaco, magayon ti’nuhon na manlaen-laen an gamit kan manlaen-laen na tawo sa Tabaco kan saindang tataramon. An duktor laen man mag-Tabaco-Bikol sa parasikad-sikad, laen man sa parasira, laen man sa musikero o artista, laen pa sa paraturo o sa politiko. Dawa an mga duktor sa kadukturan sa Tabaco bako man parareho magtaram, entonses nakakamukna ki dialect. Digdi nagiging disente o pormal an ibang dialect kaysa sa iba. May mga dialect na pwedeng i-lado sa mga jargons, an iba man pwede apodon na linggo o jargon o slang. Nata ini? Giraray mala ta an dialect nakasandig sa pagkalaen-laen kan katawohan: lambang saro sato may sadiring paagi ki paghimo kan tataramon. An mga jargons kan nasa akademya pigmimidbid kan kadaklan na pormal mantang an diksyon kan mga tawo sa beerhouse bako. An lambang Bikol igwang mga pormal na panaramon (dialect) buda igwa man na bako hatod kan pagkalaen-laen kan tawo. Igwa pa ining mga dialect bilang sub-language na hatod kan geography (coastal, inland).

Kun siring kun may dialect an Albay-Bikol, na Tabaco, Tiwi, Legazpi, buda iba pa, buot sabihon saro ining tataramon, ta an dialect saro sanang baryasyon kan inang tataramon o gamot o puon na dila. Kun susunudon an turo sa adalan na Ingles sana buda Filipino an tataramon, buda dialect an Bikol, nangangahulugan an Bikol palan baryasyon kan Filipino o Ingles? Garo bako makatubod, garo saltong turo iyan. An tawong nagtataram sa Ingles dai masasabutan an Bikol, siring man an Bikolano dai masasabutan an Ingles, buot sabihon pareho sinda tataramon, independiente, kapwa hali sa suhay na puon.

Huruhalawig na istorya an Filipino. Napapatos ini ki kontrobersiya buda pirming pigpapakala’kaga ki mga debate sa mga hururon manungod sa tataramon: kesyo Tagalog daa man sana ini o sarong dialect kan Tagalog; na an totoong intensiyon kan Filipino na iyo an pagsararuon an mga tataramon sa Pilipinas dai man daa nautob; na saro ining instrumento kan mga Tagalog para gadanon an ibang mga tataramon, buda iba pa. Pero para sa partikular na hururon na ini, sabihon tang tataramon an Filipino, ano an Bikol kun itatampad digdi? An Bikol daw dialect kan Filipino? Buot sabihon an Bikol baryasyon sana kan Filipino? Siring kan sa Ingles, sala na pag-isip. May mandiriit-diit pa man na mga Bikolano an dai tatao mag Filipino, ini garo su mga dai nakatungtong sa adalan, mga taga-bulod, mga dai pa nakasi’rip lamang sa TV o dai tatao magbasa ki komiks. Kun kahurunon mo ini sa Filipino, pwedeng magkaragaw-kagaw ini sa payo ta dai ninda masasabutan. Sisay man sato na Bikol an tataramon sa harong an natural na nakaukod mag Filipino ba’go pa maglaog sa adalan?  Digdi mahihiling na an Filipino buda Bikol magkaharayo bilang tataramon. Magkalaen an mga tataramon na ini, bakong baryasyon kan Filipino an Bikol, sa ibang taramon bakong dialect kan Filipino an Bikol. An hapot nuarin daw tatamaon sa mga adalan an sala na ini? Kundi, sagkod may nagpapamulta pa ngani sa adalan pag nagbi-Bikol, buot taramon padagos an pagturo kan sala na ini sa satuyang mga aki.

Ngonian, ano an epekto kaini sa mga aki buda pa’no kaini kayang gadanon an tataramon?

Kun tultol an pag-isip kan sarong aki, pagpinamulta siya mala sa sarong bagay, lilikayan niya na an bagay na an ngani dai na siya magmulta otro. Apisar kaini, iisipon niya na an ginibo niya sala buda kaipuhan rayuan. Para sa mga madunong na aki na dai nadadara kan murumulta sana, iagi kan mga paraturo sa istilong pasupog. Pag an sarong aki tuda an Bikol, i-apod niya ini ki mga pangaran na ikakasupog kan aki: tambay, daing inadalan, tagabulod, taga-saod, paraoma, buda iba pang sa isip kan paraturo harababa na klase ki tawo. Bubusulon niya pati sagkod bilog na klase an magbansag kaito sa aki, sagkod ikasupog kaini an saiyang gibo buda umutob sa muya kan adalan: Ingles buda Filipino sana.

Ini an kaisipan na dadarahon kan lambang aki na minatapos sa elementarya. Paglaog ninda sa hayskul dai na sinda mumultahan pero igwa pa man giraray na mga katukal an dai pagtaram sa Ingles buda Filipino: su usual na pasupog buda dinagdagan pa ki pag-ina ki puntos o iba pang pasakit. Pagtungtong sa kolehiyo, o an iba ngani sa hayskul pa sana, haman na an programa kan pagpurga kan sadiring tataramon: an mga aki arog na sa mga paraturo ninda magtaram: Ingles-Tagalog dawa sain, pwedeng dakol na Ingles sa adalan buda dakol na Filipino sa luwas. Hain na su Bikol? Bayai na daa an mga paraoma na maggamit kaan; bayai na daa su mga paratinda sa saudan; bayai na daa su mga paratraysikol. Buda nata, maabot an panahon na pati an mga ini mapupwersa na magtaram kan tataramon kan mga may inadalan, nata? Yaon sainda an kwarta. An maestrang naglunad sa traysikol hahaputon kan paratraysikol “Saan tayo mam?” O kun dai man iinutan na ni madam “Tiyo, duon tayo sa (kun sain)” Nadadangog iyan ngonian sa satong banwaan, bako lamang iyan gibo-gibo sana.

Dangan, huni pa si media. An mga lugar na nagkaarabot kan signal kan TV buda radyo, kandidato sa pagkalingaw sa sadiring tataramon. Dawa dai ko na gamiton na halimbawa an TV, huni sanang mga lokal na istasyon ki radyo, Ingles digdi, Filipino duman. Nagpaluwas an Presidente ki resolusyon na magpatugtog kada oras ki duwa o saro na lokal na tugtog, Filipino an ipatugtog. Igwa man na mga Bikol na tugtog, pero echapwera sainda. Bako daa cool, bako daa radio friendly, dulo sa gabos bako daa commercial. May punto, sisay sa panahon ta mananggad an muya magdangog na kanta na nakasurat sa Bikol?

Ini na an mga signos na mawawara na an tataramon. Buda an pinaka-importante sa gabos na hapot—ano man kun mawara an Bikol?

Ta’wan ko kamong scenario. Sabihon tang wara na an Bikol. Puon sa kabubuldan kan Daet pababa sa pampang kan Matnog, sa mga isla sa sirangan sagkod sa sulnupan, Filipino na an pigtatararam. Saro na an Bikol sa bilog na Pilipinas na Filipino na an tataramon. An apod ta na sa natong, gabi; an apod sa lada, sili; an apod sa natok, gata; an apod sa magayon, maganda o nugad magandahon; an apod sa oragon, astig; buda iba pa. Dai ka na madidipisilan magsabot pagnakaabot ka diyan sa parteng Daraga, ta wara na an mga rabot, an umoy, an salag, an akus, an kadi, an dati mong pig-uulukan na tono kan pagtaram ninda. Pag nakasampot ka diyan sa Tiwi, wara na su bukalis na Tiwey, kamoteng putey  wara naman su Ay ho! Pwede ka nang bumalagbalag sa Sorsogon na dai nag-a-amu. Dai nang mayo sa Naga, dai nang buda sa Albay. Dai mo na kaipuhan mag-adal mag-Rinconada o mamiripit an dila sa Libon. Dai mo na kaipuhan magbiyot-biyot sa Catanduanes. Wara na anas na Filipino, an tataramon kan adalan, TV, buda radyo. Iyo man sana ini an mawawara, bako man ngana.

Ano man kun pagbaba mo hali sa bus bako na sa Bikol an sururiyawan kan parasikadsikad para sa bagahe mo? Di garo dai ka man sana naghali o nag-uli. Garo dai kang inulian, garo dai kang binayaan. Kaya ngani kan mga Amerikano, bakong saro man an Ingles ninda, pahingurag sanang dialects. Pag Filipino na an tataramon ta, maluwas ta maluwas an mga dialect ta, su totoong dialect hali sa Filipino. Bikol-Filipino, Tagalog-Filipino, Bisaya-Filipino. Dai man ki kaipuhan ikahadit. Nawaran ka sana ki tataramon. Magmiridbidan na sana sa tono.

Posible an siring na scenario. Dai ako mataram kun maray ini o bako. Kamo na an mag-timbang.

Sabi ni Freddie Burce, an tataramon na Bikol daa an midbidan kan satong pagka-Bikolano. Minauyon ako.  Lambang saro sato gibo sa sarong materyal, saro an satong Kaglalang, pero indibidwal kita. Ako, ika, kita, sinda, kita gabos. May lebel an indibidwalidad. Ako, bilang ako, may mga sadiri man akong isipon buda gera, pero ibusol ko an sakong tataramon bilang ako buda ika o kita. Ibusol ko an tataramon para sa sa satuyang kakitahan. Igwang kasindahan, muya ta man o bako. Reyalidad an. Sabuton kuta, importante sa gabos na pigbubusol ko an satuyang kakitahan bako para kita an matada sa kinaban, o buraon ta an kasindahan sa kinaban kundi para padanayon an natural na pagkalaen-laen kan kagabsan. Siring sa daga na satong minundagan, sa gayon kan satong kapalibutan, an satong pagka-Bikolano tao man kan Kagurangnan. Kapaladan tang maging mga Bikolnon, kapaladan tang magtaram na siring kaini. Akuon ta an bilang ugay kan Kaglalang buda dai pagbasang-basangon o talikudan. Dakol an sukulan kan pagigi tang Bikolnon, dakol na ginibo an mga Bikolano na mga dahilan ngani maapod sindang Bikolnon, matibay sa lada, padaba an Mayon, oragon, buda iba pa. Pero dawa anong dahilan pa itao ninda dai ki makakabari sa sarong, bako dahilan, kundi katotoohan, na an totoong Bikolano nagbi-Bikol, iyan sana, wara nang iba.

Makasupog isipon na an pagkawara kan taramon mapuon sato, pero an pagpadagos kaini pwedeng bako. Makasupog isipon na an nagmamakulog sa Bikol su bako pa mga Bikolano. An enot na diksyunaryo, an enot na mga pag-adal sa tataramon, an enot na mga pagmangno, nagharali sa mga dayo. Kaipuhan man garong may sagkodan an supog ta. Panahon na garong dangogon ta an satong mga sadiri buda mangnohon an satong pagtaram. Sagkod ngonian nadadangog ta pa an boses ni Mam kan elementary kita na “Maraot mag-Bikol.” Patawadon ta na si Mam. Pirang beses ta pinugulan an sadiri na dai mag-Bikol sa mall o sa sarong importanteng okasyon ta garo dai angay an sadiri tang tataramon? Patawadon ta na man an satong sadiri. Bako maraot mag-Bikol, an maraot iyo an ikasupog an Bikol, ta sa muya ta man o bako, Bikol an tataramon kan mga Bikolano. Dai ini mababago ni Kris Aquino o ni Papa Jack o kun sisay man na maarabot na mga saltong modelo kan tataramon sa satong banwaan. Pero huni an sarong agyat para sa mga makunit: Kun talagang haman na an buot ta na daing kamugtakan an sadiring tataramon kumpara sa Filipino o Ingles, ipahiling ta ngona na pulido ta na an Bikol ba’go kita magkumpara.

Oktubre 12, 2011. Karangahan.