Itinaram ko sa hampang nindo, sa sakuyang kakulangan ki pag-ipos, na pareho an parasurat na pigsususog mi ni Vic: si Rilke. Dai ko na marumduman su inunabi ni Vic manungod sa Aleman na parasurat, an rinumdom ko iyo su abiso kaini para sa mga kapwa niya parasurat, kairiba na man an sadiri niya. Susog digdi, Eksperyensiya an naitaram kong orog na kaipuhan para makagibo ki nagkapirang linya sa obrang rawitdawit. Dangan pigbalo kong rumdumon su mga ehemplo kan sitwasyon kan eksperyensiyang tinaram ni Rilke. Sa duwang-pulo na yaon sa orihinal na manuskrito kan kagsurat kan
Duino Elegies buda Sonnets to Orpheus, duwa sana gayod su nasawod ko. Pinatahawan pa ini ki malipot na mga pawang buda boses na nagtatakig. Muya ko na kutang taramon na maluya ako magtaram sa inutan--orog na sa arog kaining okasyon na dai mo syerto kun anong klaseng tataramon an angay, kun anong pormalidad kan Bikol an dai mapamurusot sa mga yaon digdi.
Mantang pigsasabwag ni Vic su saiyang patara-tara, su isip ko natataranta na, garo na ito yaon sa tahaw kan kaawagan, buda gabos na tataramon, pisikal na nagsisiribog sa diklom sa gilid. Inarapod ko sa pagrumdom su gabos na konsepto kan maray na public speaking: unity, coherence, logic, poise, buda iba pa--gabos nagtarago. Ta sa totoo ano su muya kong itaram? Narabnot ko man ki diit su muya kan sakuyang buot, kan naunabi kong nagsusurat ako dara kan pagkamuot. Puro sana ugaring ini kan ikog kan goto na naghurok sa luho. Kaito sa sakuyang kaakian, nagsurat ako sa Ingles buda Tagalog ta may muya akong babaying tawan ki poem o tula . Ngonian na nagsusurat ako sa Albay, may mga para pa man sa babayi pero sa likod kaini iyo an ogma buda pangingirabo sa katotoohan sa tanog kan kinadakulaan na tataramon. Nataram ko na saindo na nagsusurat ako ta padaba ko an satong tataramon, pero an muya ko talagang itaram saindo kun nasa tuninong sana akong pag-iisip, iyo ini:
Enot, muya ko kamong takoton sa sarong posibleng ritrato kan mag-abuton. Sa sakuyang pagbasa manungod sa kasaysayan kan mga lengwahe kan kinaban, nariraw ko an sarong disenyo manungod sa pagrambong buda pagluyos kan lambang tataramon. Sa totoo kaini, an istruktura buda kasaysayan kan tataramon na Ingles an natutukan kong diit ta apwera sa maka-agdahon ki interes an lengwaheng ini, saro an Istruktura kan Lengwaheng Ingles sa naitao sakuyang klase sa kolehiyo. Bako man ako propesyunal o ekspertong linggwistiko, pero an interes ko buda pagbasa manungod sa linggwistiks an nagtabang sakuyang masabutan an ritratong biniklad ni Otto Jespersen sa saiyang librong History and Structure of the English Language, susog sa oragon na tataramon (sa linggwistikong pagmaan) na ini kan mga primer nasyon. Minuklat ni Jespersen an mata ko sa manlaen-laen na estado kan pagdaguso buda pagsagang kan nagkakabungguan na mga tataramon; an kun pano ikaon kan sarong dayong lengwahe an gurangan na tataramon dara kan politikal na pwersa buda salamangka kan kolonyal napag-isip; an naghuhukol na pagpasublian kan resistensiya buda pagpadaog kan mga namamanwaan, bilang naggagamit kan tataramon (speaker), sa mga pagsakop kan dayo, puon pa kan gurangan na sibilisasyon kan mga Kelts na rinumpag kan mga Anglo-Saxon sagkod sa pagrambong kan Latin dara kan Katolisismo sa Britanya; an orag kan mga Ingles na dai sana basta-basta nagsusubli ki mga lengwahe kundi ihurma ninda ini uyon sa tanog kan saindang dila. Paborito ko an klaseng ini, bako sa padaba ko an Ingles--bakong padaba, kundi pagrespeto sa makulor kaining istorya, kundi nahihiling ko an sadiri kong tataramon na nagsasapar ki parehong sitwasyon. Pangaduwa sana an subject na ini sa Applied Lingguistics, na piggagamit kong "propaganda machine" uyon sa pagsermon na an Bikol bakong dialect arog kan pigtuturo satuya sa elementarya, kundi sarong lehitimong Lenggwahe. Dakol akong katrabahong nakadagit sa pagbusol kaini, bako sinda mga taga-Manila o Amerikano, mga Albayano man sinda, pero sa paagi kan saindang pagtaram na an Bikol dialect, vulgate, o vernacular garo bako ninda tataramon an saindang pigrurunot. Iyo, daing lugar an personal na pagmakulog sa akademikong pasuway, pero an ritratong ini kan sakuyang mga katrabaho, microcosm sana kan ritrato kan kadaklan sa satong banwaan: pigpapangiturugan ninda an natad sa palasyo sa dampog mantang pigkukuspaan an natad kan sadiring harong. Saro sana an depenisyon na pansagang ko sa sakuyang mga kalaban, pansagang na sa nganang hewas nagigi man na armas laban sakuya. Tinaram kan Linggwistika na an dialect sarong varriation o pagkalaen sa sarong lenggwahe. Malinawon pero mahewason. Ano muna an lenggwahe; mataram an iba Filipino, wika kan bilog na nasyon; kulibat kan iba, kinadakulaan na tataramon kan kumunidad, kun sain an lambang tawo igwang baryasyon sa pagtaram dara kan sosyal na estado, ehemplo, iba an pagtaram (diction) kan para-sira buda sarong huwes; mataram man an iba paagi kan pagtaram kan sarong kultural na grupo o "rehiyon"; buda dakol pang iba. An pigmamangno ko sana
iyo ini: kun an Bikol dialect, sain na lenggwahe ini naglalaen o nagkukua ki baryasyon? Ngonian, pwedeng pigsasarado ko na an taul kan argumento ko, ta malay ta may madiskubre o may nadiskubre na (kun igwa man, pakitawan man akong kopya ngani matuninong na ako) an mga linggwistiko na hali an Bikol sa Tagalog o sa iba pang lenggwahe sa Pilipinas. Sinabi kong sa Pilipinas ta dawa iba-iba an tataramon sa nasyon, na pwedeng apudon na independyenteng mga estado ki tataramon an kada lugar, saro man kita o an iba satuya sa ibang aspeto, arog kan kultura buda gobyerno, na maaapod kitang tunay na sarong nasyon. Dai ko matataram na "sa bilog na kinaban", ta aram kong an mga lenggwahe, dawa na an Latin o Griyego, hali sa sarong dakulaon na pamilya ki mga tataramon. Buda ining konsepto kan Filipino bilang sarong lenggwahe, saro ining kabuahan, kun tama an pagsabot ko, kun sasaro-saruon ninda an "rehiyonal na mga tataramon" na apudon na dialect ngani sana maibusol an Tagalog bilang opisyal na tataramon kan nasyon. Bakong dapat ma-istablisar muna na Tagalog an Standard Language bago silutan na dialect an "harababang" tataramon? Dai nungka, sa huna ko, nagin inang-tataramon an Tagalog sa Pilipinas. Inda kun talagang hali diyan an Bikol, Iloko, Ilonggo, Sebuwano, Chabaccano, buda iba pa. Kun mapatunayan ninda na an mga tataramon na ini gabos baryasyon kan "Filipino" na pinahamot sanang ngaran kan Tagalog buda daa su mga "iba" pang tataramon sa Pilipinas, matunong na ako ki katuturo na an Bikol lenggwahe. Hudyan, kun an sarong tataramon na pigaapod na dialect igwang baryasyon, ano na an apod kaini? Ta an Bikol, bako sana sarong lenggwahe kundi supak, garo tindahan sa baryo. Ano na sana an Albay-Bikol, Naga-Bikol, Rinconada, Sorsoganon? Buda sa lambang lenggwahe igwa pang baryasyon: Albay-Bikol ngaya igwa pang Tabaconon, Tiwi, Daraganon, Oasnon, buda iba pa. Ano na sana apod ta kaini? Dialect kan dialect kan dialect?
Bago kita maparayo, ibabalik ko kamo sa makagirabong ritratong prinumisa ko. Saro man sana an pigkakatakutan ko, na pirit kong pigpupugol na magin katotoohan sa paagi kan sakong pagsurat sa sadiring tataramon, iyo an pagkawara kaini. Sarong Bikol na dai na nagtataram sa Bikol. Garo imposibleng isipon na pwedeng mawara an sarong lenggwahe. Pwede tang isipon na garo arog kan pagbisikleta dai na ini malilingawan. Totoo iyan, kitang mga namimisikleta, mag igwa pang bisikleta o dai, pirmi kitang tatao magbisikleta. Pero pano kun itago ta na an bisikleta, palapaon sa gilid, ta mas muya ta na mag-motor, buda kan nagka-aki kita dai ta na pinamati sa aki kun pano magbisikleta kundi diretso na sa motor, sa hiling mo mabalik pa an sa pagbisikleta? O hanapon pa daw ninda an sarong dai man ninda nanamitan? Kitang mga naggamit na kan tataramon dai na makakalingaw dawa pa paburubalintukon kita. Bako satuyang tatao, mapuon an kagadanan kan tataramon--sa mga dai na tatao ini magagadan. Nagpupuon na daw ini? Kaipuhan ta sanang hilingon an satuyang mga kaakian na nakababad sa telebisyon, sa radyong ramog ki Ingles buda Tagalog na kanta sana, sinabi kong "sana" ta dai man na maraot digdi, iyo an kun "sana" sana, sa mga paraturong daing pagmakulog basta makaukod an mga aki na magtaram na Ingles buda Tagalog dawa piggagadan ninda an sadiring tataramon. Kaipuhan ko sanang hilingon an sadiri kong aki buda pamilya na an enot na misyon kun kaya na kan aking magtaram iyo an burubumbahan ki mga Tagalog buda Ingles na taramon, sagkod sa dai na makataram kan tataramon kan minundagan su aki. Pauru-otro nang rason kan mga magurang na Ingles buda Tagalog muna daa an ituro ta makaka-okod man sanang Bikol an aki pagdakula, dai ko aram kun pano sinda nakasiguradong maray, sisay maturo sainda? Igwa akong mga ihado na purong Tagalog buda Ingles sana an nasasabutan, pero yaon sinda digdi sa Tabaco, dai sindang problema, ta gabos na nakakahuron ninda ikahuron sinda sa tataramon na sabot ninda, pag-abot sa eskwelahan, dai lamang sinda namumultahan, ta modelo ngani sinda kan mga maestra sa tibay kan pagtaram sa Ingles buda Tagalog, ngonian, kun an lambang aki arog na kaini, pagnagadan na kita, sisay na an maturo sainda? Pagnaggururang an mga aking ini, pira daw sainda an makiling sa sadiring lenggwahe? Anong "sadiring" lenggwahe daw an saindang kikilingan? Pagnagkaaki man sinda, ano daw sa hiling mo na tataramon na ituturo ninda sa saindang mga aki?
Kun iisipon , dai ta man talaga kayang pugulan an pagkagadan kan tataramon. Sa sarabod-sabod na konsepto susog sa lengwahe, dai ta man talaga mapuntok kun ano an mataram na gadan na an tataramon. Para sakuya, duwa an hilingon na ehemplo ki pagkagadan kan lenggwahe. Enot, pag-arog kan Latin, dai na ki aktibong kumunidad na naggagamit kaining medium sa kumunikasyon na nagdudulot kan dai na kaini pagrambong (ehemplo: nagsusubli o nagbibilog na bagong mga taramon) Pangaduwa, sa mga purista, pagnadaog na an gurangan na tataramon kan mga taramon o gramatikong pagbilog na sinubli kaini sa iba, kun sain natatambunan na kan bago su orihinal. Dakol na pasuway an aabrihan kan
pangaduwang sitwasyon. Para sa iba an pagsubli kan sarong tataramon sa iba ay natural na indikasyon kan pagrambong kaini. Ta sa nagtatalubong kumunidad kan kinaban, dakol na mga bagong konsepto, imbensiyon, buda pagtubod na nagsusupang, ngonian, kun dai ini matatawan ki pangaran o terminolohiya kan sarong tataramon, mahuhudyan ini—kun dai mauutsan arog kan Latin, na dai na nag-uswag. Kan sa enot na Arejola-Fajardo Workshop nagpasuway si Briones o Salamat(dispensa tabi kun dai ko syerto) buda Chancoco manungod sa tamang baybay kan "school", kun iskul o school, nahiling ta an saro sa mga bungguan kan duwang puwersang ini. An saro, sa lado kan "school", masabi na an "iskul" sarong barbaridad, sarong makasupog na Pilipinasyon na an pigpupunto man sana ay iyo an makasusupog na pahiling kan mal-edukadong Pinoy. Nata dai na sana daa sundon su baybay na piggagamit kan lenggwaheng pinaghalian kan taramon, kun aram man sana kan kadaklan na tawo? Sa lado naman kan "iskul", saro ining natural na pagasimilar kan gurangan na tataramon sa sarong dayong konsepto buda terminolohiya, dangan daing dapat ikasupog sa arog kaini ta imbes na ini pagpahiling kan mal-edukasyon, ini pa ngani an nagiistabliser kan pagrambong kan sarong tataramon. Sa taramon na "iskul" pigsusug ta an baybay sa alpabeto kan sadiring tataramon.
Sa hudyan para sakuya, sa laban na ini, an mataram man giraray kan kun sisay o arin an dapat susundon, ay an parataram. An school, computer, digital camera, sa kahaluyan magigi man sanang arog sa kutsarita, gansilyo, amor seko, bintana, semana, uno-dos-tres, demokrasya na bako ta man pero hinalon ta sa satuyang tataramon, tinawan na tanog na arog sa satuyang mga taramon, an iba sinanlian ta ki bagong mga saysay buda buot sabihon, sagkod sa dai ta na ini mamalisyahan na bako satuya.
Dangan sa hudyan daing saysay an pasuway na ini kun imbes taramon na maduman na ako sa iskul, an tataramon na kan mga aki iyo an "Punta na me sa iskul" o "I'm going na to the school, now na". Ano na sana kan mandiriit-diit na pagsubli, ngaya ki sarong terminolohiya arog kan charger o flash driver, pero an total na pagsubli kan ibang speech habits, konstruksiyon, sistema ay makagirabo.
Sa iba naman, an pagsubli madara sana ki pagkalapa kan puridad kan tataramon. Ini su mga tawong minamurusot pag nahahaluan ki Tagalog o Ingles an pigdadangog ninda o pigbabasa. Ini su mga pagnaggamit kang "sabi" tutukalan ki "taram", pagnaggamit kang "ang" sasalidahan ki "an." Muya ninda purong "Bikol"an taramon. An hapot kun igwa talagang "purong Bikol," o sa pankagabsan na pagreparo, igwa daw na purong lenggwahe? O sa praktikal na pagmaan kaipuhan daw na magin puro an tataramon? Kadaklan, kun bako gabos, na lenggwahe nadigtaan. Kun karaotan an pagsubli ki impluwensiya hali sa ibang tataramon, gabos na lenggwahe, kun bako kadaklan, lapa. An Ingles halimbawa ay ramog sa mga taramon na kun bakong sinublian, modipikasyon hali sa dayong taramon. Pero nagin kaluyahan daw ini kan Ingles? Bakong ini pa ngani an mas minapasarig kaini. Pigtataram na kaya daang pangaranan kan
Ingles an dawa anong konsepto, kongreto man o abstrak. Minatubod ako sa sabing ini ta an Ingles garo ispongha, masinurupon, absorbent. Aleman, Pranses, Latin dangan iba pa an pigsusog kaining impluwensiya, nakua kaini an prutas kan mga lenggwaheng sinubli na nagtao kan pagrambong kaini. Para sakuya saro ining super-language, saro man na pwersang dai mababasang, sa posibilidad kaining halunon an kinaban.
May sadiyuton na luho sa argumentong ini: an saysay kan taramon bilang sarong paagi kan pakigkumunikar. Arin an mas tatawan tang gabat, an pagbusol sa tataramon o an masabutan? Kun kumunikasyon an tatawan na halaga, nata bako na sana Ingles o Tagalog? Tibaad sarong mahamison na pangiturugan na sana an taramon na mas masasabutan kan ordinaryong tawo an sadiring tataramon kaysa sa tataramon kan telebisyon, radyo, text, eskwelahan, gobyerno, simbahan, kawatan.
Totoong gubot, daing sarong sentrong iiguon. Gabos na minaintra sa pasuway na ini manungod sa satuyang tataramon, dungan nagigin tama buda sala, santo buda ipokrito.
Dawa arog na kaini, igwa pang natatadang rason para ipadagos an pagbusol kan tataramon. An poeta daa an antena kan saiyang lahi. Mga representantes kan kumunidad, probinsiya, nasyon, bilog na katawohan. Apwera kan pagpadaba sa dipisil tawan na kahulugan na lenggwahe, nata dai ko ipadagos an pigigibo na uyon sa sinabing ini ni Ezra Pound? An tawan ki boses an mga dai makataram, kairiba na an napupula ta nang tataramon.
Kaya igawad ko an premyong ini na may pangakong gigibuhon ko an gabos kong kakayahan ngani sa sakuyang napiling gibuhon ako an matindog para sa sakuyang mga kahimanwa, buda tataramon. Susog digdi, Dios na an magbalos sa minabilog kan Arejola Foundation sa saindang pagmidbid, dawa ngani tinaram ko na an mga premyo mga kintab sana sa lanob. Pero an dai ko naitaram iyo an kahulugan kan mga premyo na dai mababasang: an gatungan kita ngani lagpasan ta pa an sadiring orag. Iyan an hiling ko.
Iatang ko an premyong ini sa sakuyang agom, Caren, sa saiyang pagsabot sa dipisil pero malaog na buhay kan sarong parasurat na pamilya, sa sakuyang aki, Radhana, na lugod sa paggurang niya maagda siya kan literatura buda taramon Bikolnon na maaprisyar an tataramon kan minundagan niya. Sa Tabaco kong turugon sana , sagkod ngonian. Sa Tabaco na daing pagkaaram na pigtatawan na onra an saro niyang aki sa ibang lugar. Sa Tabaco kan nagtaTaragalog na mga aki. Sa Tabaco na an eskwelahan propagandista buda promotor kan Tagalog buda Ingles, kolektor kan multa sa salang pagtaram sa taramon kan mga apoon na nagtindog kan banwang ini, kaito pang panahon.
HARIBOL SURALISTA
Pag-omawon an Kagurangnan, an pursang minabusol kan sakong pluma. Haribol.
An mga muya ko kutang taramon sa paggawad kan Premyo Tomas Arejola para sa Literaturang Bikolnon 2007
Villanelle I
Sain hali an diklom kan kahewasan?
Sa kawaran ki liwanag buda lawas
An buta kong kalag nakamaan duman.
Liwanag sa diklom, ihurma an bulan
Malipot na rarom an púro iluwas
Digdi hali an diklom kan kahewasan?
Sa isla kan itom mong alinawnawan
Mamundo sa tahaw kan dagat na gatas
An paha kong kalag minahigop duman.
Sa dungo mong duwang kuwebang istaran
Kan ermitanyong parong, hangos na halas
Minakamang an diklom kan kahewasan.
An ngirit kan yukyok mo an inarugan
Kan palatawan kaining planetang layas
An gadan kong kalag minaladop duman.
Digdi sa hapot ika an kasimbagan
Sa simbag iyo man an walat na ngalas
Simo hali an diklom kan kahewasan
Ilabto ko an bilog kong kalag duman.
Abril 2, 2007. Karanggahan.
Translation:
Where is the source of the darkness of space?
In the abscence of light and form
my blind soul is looking there.
Light in the dark, molds the moon
warmthless depth producing the pure
is this the source of the darkness of space?
In the black isle of your pupil
sorrowful in the midst of a sea of milk
my thirsty soul drinks from there.
From your nose which are pair of caves home
to an hermit scent, snake of breathing
crawls the darkness of space.
The smile of your armpits are imitated
by the water where these wild planets float
my dead soul dives there.
To this question you are the answer
in the answer you are the awe which is left
The darkness of space comes from you
I dip my entire soul there.
Radhana II
Pag-ipurupot niya an halipot niyang kugos sakuya
mga enot niyang pagpahiling ki pagkamoot o pag-uli
ki pagkamoot, irasay an sadiri sa pagtubod na padaba ko siya
sasalohon ko siya, dai ko siya papaduoton sa daga,
garo may sarong bayong
na sa kadlagan haluyon na buhi
an bigla na sanang tuminugdon
sa sakuyang kamot, dawa daing taon
muyang magpalaom.
Abril 11, 2007. Karangahan
Translation:
When she curls her short embrace around me,
her first revelations of love or a way of returning
love, sliding herself with a belief that I love her
I will catch her, I will not let her touch the earth,
there seems to be a bird
which in the forest has been free for a long time
which suddenly perched
on my hand, even without bait,
wanting to be caged.
An litrato mo kan aki ka pa
Garo lingaw na an agang ini
kan sa may gate nilitrato kamo,
ika, pinsan mo, tugang, subrino,
arakion pa, dai pang luha.
Dumingo ini, sa reparo ko.
Ta nakasanli kamong pansimba.
Tibaad magayunon na aga.
Sa saindong tuhod nagkakamang
an nag-aarikarik na sildang.
Nakaulok an duwa mong pinsan
sa wala. Si Maine buda Angela
na garo toodon sa kamera.
Sa tahaw si Bibol buda Potsi
magkakaputan, garo mahibi
sa paghalat sa linti kan lente.
Ika buda si Ramil an balanse
sa too. Nakahiling sa gilid,
dai tood, ining subrino mo
pahungukon. An akbay mo pugol
ngani matapos na ining kua.
Garo napipiritan ka sana.
Apuwera sa duwang nasa wala,
mga kalibangbang kamong layas
na nilaog sa kwadrong salming.
Bako kamo tood na mapundo
an hiro nindong daing hingalo.
Tibaad ginabot sana kamo
mantang nasa kawat ki bukudan.
Muya na nindong dumalagan.
Sa litratong ini nahiling ko
an kapunan kan saimong gayon.
Panuon ki diklom, an mata mo
may apod na garo nambubutong.
An hiling mo magabat sa dakol
na tago buda muyang itaram.
Kun nakapaghalat sana kuta
su sibot na pitik kan kamera,
nadakop kaini su paabot
mong ulok na haluyon mailuwas.
April 14, 2007. Karanggahan.
Radhana I
Kun ipalibutan ninda
garo na siya an tahaw
kun sain nakatindi an lubid kan gabos
na naglalataw sa kahewasan.
Garo dai sindang buhay
kaipuhan nindang humagad saiya.
Kaipuhan nindang mahiling
kun ano an masunod niyang gigibuhon.
Garo gabos na gigibuhon niya
enot na mangyayari.
Pagminakanta siya, an nakadangog saiya
duman pa sana nakadangog ki kanta.
Ano siya pintuan
kun sain an milagro
kan satong pigpangiturugan
minaluwas?
Arog baga kan saiyang mata
na dai pa tatao magtipwas,
garo bako kami an naggibo saiya.
Sain siya hali?
Ta nahigop niya an kolor
hali sa oras na mauli na an aldaw.
Nahihiling ko an kaogmahan
na naglalangoy sa sadit niyang lawas
riraw garo mga salog ki liwanag
nagbubulos pasiring sa dagat
na uulian kan rogado tang kalag.
Pawa. 2006.
Translation:
The way they crowd around her
is like she has become the center
where the strings of everything floating
in the vastness is pegged.
As if they don't have life
they need to beg from her.
They need to see
what she's going to do next.
As if everything she'll ever do
will happen for the first time.
When she sings, those who have listened to her
have just heard a song for the first time.
Is she a door
from which the miracle
of things dreamed
steps out?
For example her eyes
which does not know yet how to avoid.
As if we are not the ones who made her.
Where did she came from?
For she has absorbed the color
of the hours when the sun is going home.
I can see bliss
swimming in her small body
clear like a river of light
flowing to the sea
where our tired souls will return.
An Kasal
Tigsik ko an pagkamoot na daing sukol
kan baybayon buda kan hukol
na dulot kan pandakupan
kan kinaban buda bulan
Kaya kita digdi daing pagbasol
sa inako tang daing kasagkudan
hanggan sa nagbabalik an hukol
hanggan sa nagbibilog an bulan
2007. Pawa.
Translation:
The wedding
I toast a love without measure
between the waves and the shore
which is caused by the pursuit
of the earth and moon
That's why we are here without regret
about the never ending which we had accepted
as long as the waves return
as long as the moon becomes full.
