Sumpa

Sarong sumpa: hihidawon mo sana an mga wara. Dawa pirang otro an pagbaya, dai mananara. Daing rason na hanapon an yaon sagkod dai napapara. Sarong sumpa.


Dis. 12, 2011. Karangahan.


Isang sumpa: hahanapin mo lang ang mga wala. Kahit ilang ulit iwanan, hindi magtatanda. Walang rason na hanapin ang nandito hangga't di nawawala. Isang sumpa.

SI KARAPSAW, MAGAYON, BUDA AN AKING DAI KAIPUHAN PANGARANAN

Kaitong panahon kan akion pa an kinaban, kan dai pa nganing pangaran an mga bagay, igwang tulong magturugang. An saindang ama, daing iba kundi an ama kan kagabsan, si Gugurang, an kaguranggurangi sa gabos.

Paborito kan tulong magturugang na magkawat sa lugar na kun apudon ngonian Kinaban. Kaito ugaring an kinaban saro sanang dakulaon, buda mahewason na kaawagan. Dai pang mga tinanom, dai pang mga bulod, daing dagat, anas sana daga buda alpog, buda an langit sa itaas.

Puon aga sagkod banggi sinda ki karawat sa kinaban kan mga kawat na midbid ngonian na pandarakupan, paurukudan, saragin-saginan. Pero sa gabos na kawat, paborito ninda an pantaraguan. Ini kaya an pinakamasakit gibohon, ta dai man ki matataguan sa kaawagan. Kaya an igibo ninda, minapasiring sinda sa pinakaharayong parte kan kadagaan sagkod dai na sinda mahiling kan taya.

Nugad, mala sa ogma sa kawat na ini, pirming nalilingawan kan tulo na mag-uli sa oras na tinugot ni Gugurang. Kaya pagnaubos na an liwanag kan langit, iapod sinda kan ama nindang si Gugurang. Ugaring, mala ta dai pang mga pangaran, minagasod sana si Gugurang ki “Mga aki ko, uruli na daw kamo!”

Sa tulo, saro pirmi an minautob tulos kan apod kan ama. Garo dai niya na kaipuhan tawan ki ngaran ta kaipuhan niya sanang madangog an boses kan ama para masabutan na pighahanap na siya kaini.

Digdi sa aki na dai kaipuhan na ngaran, ihanap ni Gugurang su duwa niya pang aki. Tataramon kan aking dai kaipuhan na ngaran na naghahanapan pa sa pantaraguan. Nakaabot su saro nindang tugang sa ibong na puro kan kinaban, kaya masakit itong mahanap. Pero banggi na baga, mataram si Gugurang, baad dai na ninda makua an pauli. Kaya sa hadit, minagasod gilayon si Gugurang. “Mga aki ko, uruli na daw kamo!”

Sa pangaduwang apod, dangan na maabot an pangaduwa niyang aki. An pangaduwang aki an muyahon pagparahilingon ni Gugurang. An pandok kaini kabaing an liwanag kan langit, an buhok arog sa diklom, na iyo an parakua kan liwanag. Mahapot si Gugurang kun nata dai tulos siya nag-abot. Masimbag an pangaduwang aki na “Huna ko tabi iba man an saimong pig-aapod.”

Hinapot ni Gugurang su pangaduwang aki kun hain su saro niya pang tugang. Simbag kan panduwang aki na baad dai siya kaini nadangog. Kaya naggasod gilayon si Gugurang: “Aki ko, umuli ka na!”

Sa pangatulong apod, dangan na maabot an pangatulong aki. An pangatulong aki an muyahon kawatan ni Gugurang ta mahikol-hikolon ini. An unit pirming mahalnason sa hinang; dai madakop-dakop sa pandarakupan, dai mahanap-hanap sa panharanapan.

Pakapakaturog ni Gugurang kan saiyang mga aki. Nag-isip siya ki paagi ngani dai na siya madipisilan sa pagpauli kan mga ini. Sa aking dai na kaipuhan pangaranan, dai siyang problema ugaring duman sa duwa kaipuhan may gibuhon siyang paagi.

Nakua niya su kasimbagan sa pagbalik kan liwanag buda sa pagmata kan saiyang mga aki.

Bago niya pakawaton, kinahuron niya ngona su tulo. Tinaram niya na puon ngonian, ngani maaraman kan mga aki niya kun sisay an saiyang pig-aapod, tatawan niya sinda ki manlaen-laen na apod, pwera sa aki na nadadangog siya dawa dai niya tawan ki apod.

Enot niyang tinawan su pirming hudyan mag-uli. Su pangatulong aki, ta iyo an pinakamahilig magkawat buda daing kauyaman ki kakakalwag, aapodon niya ki “Karapsaw” Pagnadangog niya na an, dapat rumani na siya.

“Nata man tabi, Karapsaw?” Hapot ni Karapsaw.

“Karapsaw, ta ika an makalwagononon, ika an mahisdalononon, buda ika an madunungononon.” Paulok ni Gugurang.

Sa pangaduwang aki na iyo an kaogmahan kan saiyang pagmaan, aapudon niya ki “Magayon” na pagnadangog na ini kaipuhan rumani na man siya.

“Nata man tabi, Magayon?” Hapot ni Magayon.

“Magayon, mala ta ika an magayonon, ika an mahiyumon, buda ika an

Su enot na aki, na pirmi man sanang nagrarani dawa daing ngaran aapudon niya sa dating paagi niya ki pag-apod sa tulo bago magtarauhan ki ngaran.

Dai nasala su paagi ni Gugurang ta, pag-abot nanggad kan banggi buda paka-gasod niya ki “Aki ko, Magayon, Karapsaw, uruli na kamo!” yaon tulos su tulo.

Nag-agi su panahon na dai nadipisilan si Gugurang sa pagpauli kan saiyang mga aki. Naisip niya na arog sa duwa kaining tugang na si Magayon buda Karapsaw, panahon naman na tawan ki ngaran su aki niyang saro dawa dai kaini kaipuhan an ngaran. Kan hapon na ito naisip na ni Gugurang su itatao niya sa aking daing ngaran kan nahiling niyang padangadang si Magayon buda Karapsaw.

“Nata naamay kamo?” hapot ni Gugurang.

“Su tugang kong dai kaipuhan ki ngaran nawara sa pantaraguan” simbag ni Magayon.

“Ngonian ko sana siya dai nakua; ako na an pinakamaorag sa haranapan!” sugpon ni Karapsaw.

Hinanap ni Gugurang su nawawarang aki sa kinaban. Pirang otro nagdiklom buda nagliwanag su langit sa ibabaw niya, pero dai siya nagtunong sa paghanap. Dai niya nakua su aki. Sa bilog na panahon na ito, inapod niya su aking dai kaipuhan ki ngaran kan pangaran na itatao niya kuta digdi. Ugaring, dawa madangog man ini kaito pano niya man maaaraman na an pangaran na itinao saiya kan ama niyang si Gugurang iyo an “Pagkamuot”?

MGA SUGPON NA OSIPON

Sa saro, ini an osipon kan paghanap ni Gugurang ki Pagkamuot sa kaawgaan kan kinaban; sa saro, ini an osipon kun pa’no nagkaigwang laog an kaawagan na kina’ban sa paghanap ni Gugurang ki Pagkamuot. Muya kong apodon man ini, bilang an osipon kan pagpangaran kan mga bagay sa kina’ban.

Mantang naghahanap si Gugurang ki Pagkamuot, buda nagsusuriyaw sa mahewason na kadagaan ki “Pagkamuot, Pagkamuot, hain ka?”, naabtan siya kan pagkawara kan liwanag, buda an pag-abot kan diklom. Pagal buda uyam sa dai mariraw na kapalibutan, kinua niya su saiyang garod na ginamit niya sa pagpahali sa mga tandayag, buda pigbalong tusukon an diklom. Pighuna niya na pagnaluho an diklom, may maluwas lamang na liwanag buda maiilawan an saiyang dalan. Ugaring dawa halabaononon na an saiyang garod, dulo pang halangkawononononon an diklom. Kaya dawa nakakaabot, harababaw sanang tusok an nagigibo kan tarom kan saiyang garod sa diklom.

Hali sa harababaw na luho na ini, nagluwas an liwanag. Nagkukurukimlat ining garo mga mata. Dakol na luho an ginibo ni Gugurang, ugaring kulang pa an liwanag kan mga nagkikirimlat na liwanag sa langit.

“Kaipuhan ko pa ki mas dakulang luho!”

An ginibo niya, gamit su saiyang garod, ginudak niya su marang daga buda pinabuklod niya ini. Diit-diit naglangkaw su natipon na daga. Naglangkaw ki naglangkaw ini sagkod nakabanga na kaini su tahaw kan langit buda daga. Tulong aldaw na sinakat ni Gugurang su natipon na daga. Naabot niya su puro kaini tamang-tama sa pag-abot man kan diklom sa langit. Duman sa puro kan natipon na daga, itinusok ni Gugurang su saiyang garod sa diklom nganing sarong dakulaon na luho an magibo. Hali sa luho, luminuwas an ilaw na garo tugang kan liwanag pagwara an diklom. Ngonian, dawa igwang diklom, sa tabang kan mga saradit buda ining sarong dakulang luho naging maliwanag an kinaban dawa yaon an diklom. Dawa sa kapu’ngawan, nakamating diit na kaogmahan si Gugurang kan pigtata’naw niya an nagkukurukimlat na saradit na luho buda an maliwanagon na dakulang luho sa langit. Dawa an buklod na tinipon niya nagtao saiyang trangkilo. Narumdom niya gilayon si Pagkamuot, ugaring garo igwa nang hamis an saiyang kamunduan. Kan panahon mismong ito, tinaram ni Gugurang: “Ba’go mahudyan an gabos, arog kan nangyari sa sakuyang Pagkamuot, tata’wan ko kamong mga apod, mantang yaon pa kamo. Aapudon ko an dakulang luho na ‘bulan’, an mga saradit na luho na ‘bituon’, buda an halangkaw na dagang ini na ‘bulod’. Nadaog ko ngonian an diklom dawa ini an saiyang panahon, kaya pati ini sakuyang aapudon. ‘Banggi!’ iyan na puon ngonian an saimong ngaran.” Ini an osipon kun pa’no ginibo ni Gugurang an Banggi, an Bulan, an Bituon, buda an Bulod sa paghanap niya ki Pagkamuot.

Lingaw nang osipon kan mga suanoy na panahon an sunod. Osipon kaitohonononon pa na su enot daang pag-abot ni Gugurang sa pigkarawatan kan saiyang mga aking si Magayon, Karapsaw buda an aking dai na kaipuhan pangaranan, na inapod niya nang Pagkamuot, buda iyo an pighahanap niya ngonian, pirang liwanag buda banggi daang nakatindog sana si Gugurang sa sarong lugar, pigmamaanan an saro sanang bagay: an hudyan na mga gira kan bitis ni Pagkamuot. Tulong pades man sana ki saradiyot na bitis an itoon, buda luway-luway na daa ining napapara.

Ba’go daa dagos na mawara, naisipan su boot ni Gugurang na ka’gan ining patandaan. Sinugo ni Gugurang su kina’ban, na gibuhan na paagi na dai mapara an gira kan aking dai niya napangaranan. Ngani pirmi niyang marumduman su lugar kun sain hudyan siyang nahiling.

Kinaagahan, duman sa mga pades kan bitis, may nagtubo na mga tanom. Pag-agi kan panahon, nagkadahon an mga ini. Naghaloy pa su dahon naging kun bako burak, bunga ki manlaen-laen na kulor buda itsura. Dulo pa kaiyan, igwang parong na naghahali sa mga tanom na marayrahay. Naogma si Gugurang sa ginibo kan kina’ban. Pirmi na siya nagbabalik duman ngani hilingon kun anong ba’go an nangyayari sa mga tanom.

Sarong aldaw, dakulang kigkig na sinundan ki nganang kamunduan an uminabot kay Gugurang kan nahiling niyang su mga magayon na mga burak buda bunga, nawa’ran na mga kulor, su iba nawaltak sa daga buda naging iba su itsura, su iba nagluluwas na ki malaen na parong. Hinapot niya su kina’ban kun ano nangyari, nata tinugutan niyang mangyari ini. Sabi kan kina’ban, “Dai ka magha’dit Gugurang, bako pa tapos an gabos, bumalik ka digdi pakalihis ki tulong liwanag buda duwang banggi, mahihiling mo an buot kong taramon.”

Naghalat managgad si Gugurang ki tulong liwanag buda duwang banggi. Sa ikaapat na liwanag, buminalik siya sa kawatan. Nakigkig siya sa saiyang nahiling. Su dating mga tanom, dulo pang duminakol, dulo pang ruminambong su dahon, su mga burak buda su bunga. Halos napano na ninda su bilog na kawatan. Pa’no ini nangyari, hapot ni Gugurang.

“Dai ko aram. Ika tabi an kagsugo, ako sana an kag-utob.” an simbag kan kina’ban.

“An sugo ko, panuon mo ki arog kaini an saimong sadiri, kina’ban. Sagkod sa dai na akong mahihiling na marang daga.” Taramon ni Gugurang.

Ini an osipon kan kun pa’no nagkaigwang burak, bunga, tanom buda kadlagan an kinaban sa paghanap ni Gugurang ki Pagkamuot.

An pangatulong osipon manungod sa mga nangyari sa kina’ban sa paghanap ni Gugurang ki Pagkamuot, mangyayari sa pinakapuro kan kaawagan kan kina’ban kun sain marahunonon an daga buda an paros garo kalayo. Duman nakamati si Gugurang ki nganang paha. Sa huruharayo nakahiling siya ki danaw. Magayunon an danaw, nagmamaris-maris an kulor kaini. Daing hiro-hiro an tubig kaini, nasasalming an bilog na langit.

“Magayunon na danaw, makiinom tabi ako.”

“Sige tabi Gugurang. Pero bakong ako an pinakamagayon na danaw na nahiling mo?”

“Sa paglibot ko sa kina’ban, iyo, ika an pinakamagayon sa mga nahiling ko. Garo ka salming, kayang mahiling an bilog na langit sa saimong pandok”

“Iyo tabi, iyan an sakuyang yaman. Sige tabi, mag-inom ka na.”

Umininom si Gugurang. Paka-inom niya ugaring, turutadtaod namati niya pa man gilayon su paha. Garo paha na wara man sa saiyang halunan. An ginibo niya, umininom gilayon siya. An nangyari, pakainom niya, turutadtaod minabalik su paha. Pabalik-balik siya sa danaw; kun pirang otro dai na mabilang. Sagkod nahiling niya na sana na su danaw, nagi giraray na daga. Dai lamang nahali dawa diit su saiyang paha.

“Daing kamugtakan an saimong magayon na tubig. Dai kaini kayang halion an paha na yaon sakuya. Dapat sana saimo an magmara.”

“Gugurang, ta’wan mo pa akong saro pang tsansa ngani purbaran ko an sakong importansiya. Dai mo tabi ako pagwalaton na siring kaining mara buda daing laog.”

“Tata’wan taka pang saro pang tsansa. Magkakaigwa ka pang tubig, pero dai ki makakainom kaini na nabubuhay sa daga. Sa tubig mo maataman ka ki manlaen-laen na klase ki lalang. Pirmi takang papahiruon ngani dai ka makabilog ki salming, ngani an saimong kagayunan bako sana sa ibabaw, kundi sa rarom. Magigi kang hararumon, pero an magigi mong tataramon iyo an silensiyo. Buda ngani marumduman mo an saimong lugar sa kagabsan, dai kang ibang gigibuhon kundi magbalik sa daga, ngani dai mo malingawan kun pa’no an maging mara buda mapaha na dai nahahali.”

“Digdi sa balos na itinao mo sa sakuyang kasalaan, an magigi kong katanosan. Irorokyaw ko an saimong balos, Gugurang. Mabalos.”

Ini an osipon kun pa’no nasapar ni Danaw an balos kan Diyos, kun pa’no enot na naitaram an “Mabalos” buda kun pa’no ginibo ni Gugurang an dagat, sa paghanap ki Pagkamuot.

Digdi ngona tatapuson an mga osipon kan paghanap ni Gugurang ki Pagkamuot.

Mala may uran

Mala may uran
kaya may pagkamuot
               Mala mauran, 
                    mala dakol pang uranon.


Mala may uran
kaya ako nagmama'wot
ki pahurawan
               Mala mauran,  
                    buda palalay an uranon.


Mala may uran
kaya may kalayo pa an dapog
an imbong may pighahalat na umabot
               Mala mauran, 
                    mala may tada pang uranon.


Nobyembre 21, 2011. Tayhi.

Onse

Kan sabkonsyus, ini numerong tao

naging paborito sa pagparaoro-otro

sa sakuyang payo kan sadiri kong payo

Onse garo numerong depende

Lapwas sa sampulo, halipot sa dose

11-11-11. Karangahan

Ziga Arcade

Enot na masasa'ngab mo su parong kan exhaust kan aircon o nagsasangaw na freon hali sa Cinema 1. Ini su entrada sa parte kan Ziga Avenue, nakahampang sa saodan kan Tabaco.


Malipot an laog kan building, dara garo kan salog na washout ki itom na batiris, igwang bronzeng letrang Z, para sa Ziga, kada pirang lakad. Sa tuo, an salming na gilid kan sarong botika, sa wala iyo an Onyx jewelry shop harani sa hagyanan pasakat sa kun anong hotel o mga opisina. Diretso sa enotan, makukua mo an takilya kan Cinema 1, an lanob pano ki mga movie stills kan ipapalabas na duwang pelikula. Ba'go ka makaabot sa takilya, may dalan patuo pasiring sa mga patahian ki bado buda kun ano pang mga tindahan ki dry goods. Igwa duman na kawatan ki mga slot machine kun sain pirmi man kami kan mga kaamigo ko. Parehong dalan minabuka sa sarong atrium o sarong lugar na bukas an atop. Digdi igwang sadit na puru-parke, sa tahaw yaon an mga plant boxes, kanayon naman tukawan, gibo man sa washout na itom na batiris, duman nagtuturukaw-tukaw an mga tawo, naghahalat sa puon kan palabas o sa katagbuan, o nagmamaan kan mga nag-aaragi. Kadaklan na yaon mga kaakian, sulot an nagbabalik sa uso na ambel na pantalon, buda bulldog na sapatos. An ambel kaito pigpapasadya sa Rudy's o kaya sa Appalooza. 


Sa paragilid kan sadit na parke an nagkapira pang mga establisimento. Enot sa wala an saro sa pinakaenot na computer shop sa Tabaco, pagsadiri ki sarong an apod mi Tiyo. Itom na man kaito an screen kan PC, pero dai pa naiimbento an Windows, anas pa dos command. Duman ka tiyo mi pigpapraktis su mga naukdan mi sa Summer Class mi sa Wordstar buda Lotus. Pero pinahiling samo ni Tiyo su mas maurag na mga programa arog kan Printmaster, Cobol, Turbo-something buda iba pa, pinahiling niya man kami ki porn na an pixel garo zinoom ki san ribong beses. Kataning na-Tiyo an rock n' roll-themed na patahian na Appalooza, sa display window ninda an mga usong pantalon kairiba kan mga poster kan mga rock na banda buda mga bungo-bungo na buckles buda ibang burloloy. Nag-iimat-imat an ilaw sa bintana kaya makamuyahon pagparahilingon. Gabos na yaon sa patahian, naka-chaleco sana, halaba an buhok buda gabos may tattoo, madiklumon sa laog kan patahian, makangalas kun pa'no sinda nagtatanid ki dagom duman. Digdi, makusugon pa lalo an parong kan nagsasangaw na freon, salak na sa parong kan sigarilyo buda an saro pang parong, masiram buda makapanliwoy. Parong ki tustadong pitsa buda waffles. Hali an parong na ini daing iba kundi sa  Waffler, kaunan harani na sa takilya kan Cinema 2. Digdi may pasilyo man ki mga movie stills kan palabas, pero mas hali'pot na an lakawon kumpara sa yaon sa enot. An luwas na kan pasilyo iyo su LCC.


Hudyan na nasulo an Ziga Arcade kan 1984 garo, dakol su gadan. Nagkapira kaito su magraduate na kuta, kadaklan mga hoben. Isi mo, dai pa kaito uso an TV, dulo na an dvd, kaya kun muya mong pirmi kang nasa uso, buda dai ka maapod na baduy, kaipuhan mong mahiling an pinakaba'gong palabas sa sinehan. An palabas kaito su Bituing Walang Ningning sa Cinema 1, sa Cinema 2, kun sain hali su kalayo, iyo su Ben Tambling. Mga udto nagpuon su sulo. Sabi daa pirot su nasa projector, sabi daa may sigarilyo. An aram ko yaon ako kaito duman, kairiba su sakong tiyaon. Mga singko anyos ako kaito. Kami su enot na nakababa sa Cinema 1, osiponkan tiyaon ko kan salbado na kami, may naghinghing daa saiya, baad anghel o su sikyu. Ubo-ubo ako kan tiyaon ko, kaya nahihiling ko sa likod mi su ruso kan tawo parani na samo, su iba nagkakahurulog na sa hagyanan, su iba tuyong naglukso. Napapangiturugan ko pa man an eksenang ito nugad. Ito su enot kong pakahampang sa kagadanan: mga lawas na garo itom na puon ki kahoy, mga tuog na gamot an mga buhok, pigsasalya sa sarong dump truck. 


Pakatapos kan sulo, nag-operate pa man su sinehan buda su mga nagkapirang mga istablisimento duman. Kairiba na ngani su computeran ni Tiyo buda su slot machines na dinugi mi ni Giovhanni Buen, mga amay na taon kan '90s. Pero mamamalisyahan na duminiit su parokyano kan mga sinehan, ta may multo daa sa mga sinehan. Saka, paglaog kan 1990s naglaog na su Ezteves kaito sa Tabaco, an enot na cable TV. Pakatapos kaito, naaraman kona sana na sarado na su bilog na building buda pinatrabahuhan na kan LCC.


Ngonian annex na sana kan LCC su dating Ziga Arcade. Nugad pagnaglalaog ako duman, pigbabalo kong isipon su daan na ritrato kan lugar na ito. Natatantiya ko na yaon digdi su lumang takilya, ngonian displayhan na ki mga plato buda pigura; ini su dating hagyanan pasakat sa sinehan na ngonian iyo na garo an Activity Center buda Worlds of Fun; yaon digdi garo su mga plant boxes kun sain urumol-umol su mga solterong nagpapadarakulaan kan mga gayad kan saindang ambel; baad sa parte man na ini su computeran ni Tiyo; duman sa gilid yaon kaito su mga pula buda puting kahoy na lamesa kan Waffler. Dawa su parong kan nagsasangaw na freon hali sa pulpak na sinehan, pano ki hinang buda lutab buda mani, nagsasalak sa parong kan piglulutong pitsa buda waffles, pigbabalo kong rumdumon, arog kan dati, minarani man tulos, garo magarong ataman, pero mantang naghahaloy, garo mas nagdadali an paghali kaini.

AN SAOD KAN TABACO: Sarong Giromdom

Haliputon sana, kaipuhan halaton, an oras na minasilyab, minabulawon, an saudan. An lambang harigeng duwang kugos-tawo kahibog, napupulnas an mga ati buda kurit-kurit, nagiging sarong puon ki banaag. An mga lanob, an mga hurandigan, nakikipuntukan sa arik-arik kan aldaw, nagsusuriyaw an suriaw. Kaya man ibaba kan mga tindahan an luna sa saindang hampang nganing ipansagang sa saindang mga panindang mararaot kan sildang. Mga alas-siyete ini kan aga, an pagputok nanggad kan kasiributan sa saod. Surusaralbod an mga mutaon pang pandok, an mga kamot sa mga bâyong o butas-butas, balag-balag an matang adal sa rugok buda lâbas. Buda an ribok na iniskalamusa arog sa mga bado sa ukayan—dai masabutan kun sain hali. Turutaraluntong an kagrat, sagitsit kan tsinelas sa paril, agrutong buda busina kan awto, ngarakngak kan duwang mag-amigong nagkatuparan gilayon, agrangay kan sarong gurang sa pag-iriba na hararumon na an kwarta, pasuway kan tindero buda parabakal manugnod sa uli, lagapak kan pigdidiskargang mga banyera ki sibubog, ngawngaw kan mûsingon na parot, kurarat kan radyo sa tindahan ki radyo, buda an tamuyaw kan dabyana sa kaha sa bâtugon niyang mga tindera. Tipunon mo ini gabos igwa kang arog sa naghahagong na katoninungan sa laog kan sarong makina, igwa kang sarong lugar na naghihibot-hibot sa kabuhayan buda nagsasagmakan an impersonal na banwa. Sa itaas kaini, pasakat sa hagyanan na dai nagmamara, sarong dangaw an hibog kan nagtagas na labtok, iyo an matrangkilong eskalon kan magulay. Mapulot an paros sa parong kan kuyog buda balaw. Nagbubutungan an hayahay buda bângog kan parong kan gulay buda sirang alang. Yaon man an manatok na lunok buda mamis, mga binûtong, bibingka, balisongsong, ibos buda latik, anas nasa nigo. Sa mga tindahan kiritay-kitay an mga ampaw buda timotimoon, mga adong buda taldis, balikutsa buda delimon kaurubay an mga sopas, turutalinga, may linga buda toasted. Maluway an andar digdi buda dai ki nagsusuriyaw. Ini an katoninungan na minapatahaw sa kuruslaban hali sa makarne sa iraya, buda kuruslaban hali sa masirâ sa ilawod. Kun arin mas maribok dai ki makakataram. Kun arin mas malinig, iyo man. Dugo buda matagas na pandok ki mga hayop na nagadan sa kulog buda takot. Mas dumog buda madugî an masira, mas madugo buda mas marara an tarom sa makarne. Sa masira, naka-atado an mga burarat na gadan sa mga lababong lamesang dai na marumduman kun kasuarin sinda dai naging malangsa. Mga unit-pirak na lamos sa kun ano an minasugpon sa satong hinangos. Sa saindang mga salming na kiskis an malumlom na giromdom kan rarom na hinalean ninda. Dai lamang ki makakabalik sainda para magtaong pataan. Sa makarne an mga unit kan karabaw na nakawandag na garong bado, an mga nakabaldeng dugo, an maan kan daing matang bungo. Yaon man an mga kurtina ki bituka, an lamesa ki laman, an sablayan ki paa. Sa duwa, nagwawasiwas an mga espada kan pisaran, nagngungururahab an halunan kan kaha. Uguton an berdeng ninyo sa pagreparo. Sa lambang duwang kamot kan tawo, kwarta an minataong sugpon, arog sa helang na nakua sa sikretong ginhawa kan dai mo midbid, igibo kamong manungod. Buda an tataramon kan tawo mina-alsa pasiring sa mga sementong sukduhan, naguguong sa mga lapat buda agiw na marambong sa mga tubong garo botas ni Santa Clause. Pasensiyahan nindong saro na sana ining pagrumdom. Muya kong hamanon gilayon an arkitektura kan sarong girumdom. An daguldol kan lansang na rida kan mga karita pig-uusol pasakat sa rampa pigduduno ako kan tanog. An kamot na minahaldok sa nag-aarik-arik na linig kan kiskisan para parungon an hamot, pigduduno ako kan itsura. Pano pigmumukna an...

Lunes na daing sagkodan

Lunes man baga ito, arog kan Lunes na ini. Lunes na hudyan kong nahiling si Papa. Naabutan ko siya kaito sa liya-liya, sa salang ini na pag-arog kaining pahapon na, daing tawo, daing ribok. Dai ko aram kun gura’no na siya kahaloy duman.  Siya sana buda an nakapalsok na TV. Dai ko aram kun turog siya o nagpipiyong sana. Huna ko su dati niya naman sanang dunong kaya haluyon siya magbuhat sa pakatukaw—pirang otro na daa siya inapod ni Mama, pinasundo na ngani sako. Ito palan sa paghali niya dai na siya makakauli. Dai na siya makakabalik sa pakatukaw na ini sa liya-liya—dai na maootro an ritratong ito kan Lunes na ito. Muya kong basulon an ragit kan init buda an anyil na langit sa paglansi sako na maray an kina’ban, na garo warang maraot na pwedeng mangyari sa arog kaini kagayon na aldaw. Siguro an mga tawong nakakahiling kan mag-abuton sana an mga dai nakakatana ki pagbasol. Magatol daa mabasol wati-wati kan iba, ugaring nata ta garo mas muya ko pa an humigda sa basol o dawa umugom ki basol kaysa magbasol? Dapat daa mabuhay na daing pagbasol, daing pagkauraw, pataan kan iba. May nakakataram baya kaan, pusuanon garo o nahiling na an mag-abuton.  Kun igwa man na konsolasyon, huni an naaraman ko sa pagbasol: mas madali pagbasulan an mga dipisil na bagay na dai mo nagibo: itinukal su pamilya sa pagkamoot, nakagadan ki tawo, binua su amigo. Masakit itong mga bagay na madali man sana kuta, kaso dai nagibo: sarong kugos, apat na tataramon, diit na panahon.

Oktubre 21, 2011. Karangahan.

Yaon digdi pigsasararay an katoninungan

Yaon digdi pigsasararay an katoninungan. Sa mga gapong baul

Dai makahangos an mga nakalaom na naglalaom na makahangos

Gilayon. Ngapit bako tu’lang o abo an matatadang gira kan mga napara

Kundi mga apod, kan sinda mga bagay pa, arog satuya,

Nakatigib sa marmol, kinurit kan pintura o pinormang bronse.

Kaniguan an hadit na dai marumduman dawa kalingawan an siguradong sagkodan.

Hilinga an perpeksiyon kan mga pulinas na gapo. Ini man sana an totoo digdi.

Patotoo na gabos digding may labot sa kinaban pagkaon kan katoninungan.

Gabos na sina’wod na maparumdom kan mga maimbong na aldaw buda lugar

Tatawan ki nagkakanigong apod na aakuon kan kawa’ran ki tanog,

Gabos bubunyagan ki mga ngaran na nakasurat sa tubig.

TERMINAL X

sa katrangkiluhan kan mga nagkawaralat ni Jaime buda Cesar

Saro ining terminal kun sain may nag-aarabot buda may naghaharali. Magayon na kinaban ki mga tukawan buda basahon, igwang kaunan, mga tindahan ki kun ano-ano, mga telebisyon, gabos ini yaon ngani maging matrangkilo an paghalat.  Bako karaw-karaw an paghalat digdi sa terminal ta dai ki nakakaaram kan eksaktong oras kan byahe. Kaya ngani maaling, minahanap kitang makakahuron, o kun bako man minapurupasyar kita ngani mahiling ki ibang ta’nawon, nugad ngani kun ngana na an satong langkag minahanap kita ki kalwagan o kulugon, o nugad nakikiiwal kun nadidingkilan o kun may muyang umagaw kan satong tukawan, o nugad minahanap ki mamamaruan sa kasilyasan. An iba sato minabasa-basa kan mga basahon, an iba minakaon-kaon sa kakanan, an iba minatangka sa hampang kan darakulaon na telebisyon, an iba an kaogmahan sa pagbitbit ki mga magabaton na pinamakalan sa mga souvenir shops buda bazaars, ta masakit saparon an paghalat--makabua. Sa nganang takot tang ma-bore sa paghalat na-master ta an pag-arat sa sadiri. Tuminibayon kita sagkod sa nalingwan ta na kun nata kita yaon sa terminal: nag-abot kita para humali. Nalingawan ta baya ini dawa oras-oras man igwang naghahali, oras-oras igwang nag-aabot. An sabot ta sana gabos kitang yaon pa digdi, kaipuhan maghalat: an iba mas haloy kaysa iba, arog kaitong kuruba na sa saiyang tukawan na su gabos niyang kataning nagharali na lamang siya dai pa; an iba man minaabot pa sana, turutadtaod nakakahali na. Digdi garo sa terminal namukna an kaogmahan, sa pagkalingaw, digdi man nakrear an kamunduan, sa pakarumdom. Makangalas ngani kun nata naging makamundo an paghali kun ini mismo an minaparumdom sato kan rason kun nata kita anion. Ugaring makamundo baga mananggad kun sa tahaw kan magayon na huron kan ba’go mong kamidbid, aapudon ka na kan kunduktor; o mantang nagkauyon na kamo kan kataning mo sa channel kan telebisyon, oras niya nang sumakay; o mantang dakulon ka nang pinamakal na kaunon, mahungit ka na sana, yaon na su saimong lunadan. Sisay an dai mapupungaw sa sarong tawong matatapos na su nobelang pigbabasa, dangan man kaipuhan humali: Dai niya na maaaraman kun ano an katapusan kan pinu’nan. An iba ugaring na mga nakakasabot, mataram, arog talaga kaan digdi sa terminal: Bilang an oras. Sarong kabuahan an mamuyang umigad digdi, ta saro sana ining istasyon, sarong punto kun sain kita pipaghalat, baad pigpapaipos o pigtuturuan, ba’ go pumasiring sa sunod naman na dumanon. Dapat gayod hurop-huropon ta kun arin mananggad an mas nagkakanigong ipagrokyaw: an umabot digdi sa alanganin, sa daing kasiguraduhan, sa lugar na ginibo para bayaan o an humali?

An Tataramon Ugay

 sinurat para sa mga sagkod ngonian nagtutubod na an Bikol bako tataramon kundi sarong dialect, siring man sa mga nagtutubod na Filipino buda Ingles sana an tataramon sa Pilipinas.

Magayon bagang isipon na an “garo” binaraliktad na “arog”; an lagatak, lagatik, lagatok, manlaen-laen na tanog; magayonon mas magayon kaysa magayon, ugaring daog ini gabos kay magayonononon. An tataramon ta nagtutubod ako tinao sato kan Kagurangnan, kun Siya man an enot na tawo (o kaguranggurangi) o an nakadu’ngaw sa kalangitan (diyos), para satong gamiton buda pangatamanan.

Arog sa mga ugay kan Kagurangnan, mga kagayunan na yaon sa mga kadagatan, kabubuldan, kadagaan, an tataramon kaipuhan ta surugon buda pangatamanan kontra sa mga elementong dai ta pighuhuna na magdulot kaini ki karaotan.

Kaito, huna ta dai matunong pagbulos an mga salog, pirming malinaw an mga danaw; huna ta pirming marambong an kakahuyan, hidyaw an mga kabubuldan; huna ta dai mapapara an mga hayop, buda danay tang sabot an ugali kan panahon. Huna ta man an Bikol pirmi sanang yaon, sagkod pa man.

Sagkod ngonian man, may mga nagtutubod na an tataramon Bikol dai mapapara dawa nuarin. Nata sala an pagtubod na ini? Mala ta kun igwa nganing mga tawong nagtutubod na dapat bayaan ta sana an tataramon kun mawara ini o pumadagos, ebidensiya kan posibilidad na pwede ining mawara. Saro pa, arog kan mga hayop buda tanom na naging extinct, dakol na man na mga tataramon an napara na sa kinaban. Sa totoo sampulong (10) tataramon an nagagadan kada taon. An makagirabo kaini, arog kan pagkawara kan mga hayop buda tanom, an pagkapara kan tataramon mahali man satuya.

Sa pagkaatas kan kadlagan buda kan daing kaugkanan na pagdakop buda pagkakan o pagpabakal buda paglaom an nagkapira sa mga pinu’nan kan katapusan kan mga hayop buda tinanom, an pagkawara kan tataramon saro sana an pupu’nan: an dai na pagtaram. Nganang paggamit sagkod malaspag an gamot kan problema sa kadlagan; dai na paggamit an puon kan pagkapara kan tataramon.

An dai na pagtaram dai nangangahulugan na mapupula na an mga tawo. An mangyayari igwa nang ibang pigtataram an banwaan. Pa’no ini mangyayari? Kun igwa nang pigtataram an sarong banwaan, ta dai man magkakaigwang banwaan kun daing tataramon, nata pa man ninda mama’woton na magkaigwang iba pang tataramon?

Kaipuhan ta digding sabuton an gamit buda kamugtakan kan sarong tataramon. An sarong tataramon, an dila na napagkasurunduan na gamiton kan sarong kumunidad. An birtud kan sarong tataramon nakasarig sa tawo o paragamit o parataram. Daing hawong an sarong tataramon kun warang parataram. An minimum na tawong kaipuhan: duwa ngani magkaigwang pasimbagan o pagherasan ki nasabuot o nasa-isip o sa ibang sabi ngani makabalaybay kan hutok buda buot o makakumunikar.

Kumunikasyon an unod na katungdan kan sarong tataramon. An makabayabay ki namamatean (ekspresyon), an makapaliwanag (eksposisyon), makahatod ki impormasyon, makasugo, buda iba pa. Ini an mga natatawan na dalan kan tataramon, mga bagay na iyo mismo an minataong kamugtakan sa satong pagkatawo. Mga bagay na mala sa pamilyaridad, sato man na pigbabasang-basang sana, buda dai pigtata’wan na kamugtakan.

              

Ngani makakumunikar man an dahilan kun nata minagamit ki ibang tataramon an sarong tawo dawa igwa na siya ki dating piggagamit.

Kun an duwang tawong igwang magkalaen na dila muya maghuron, magamit sinda ki sarong dila na pareho ninda masasabutan. Pwedeng an tataramon naini su tataramon kan saro sainda, pwedeng tataramon ini kan lugar kun hain sinda, o pwede man na saro ining minuknang tataramon (pidgin) para sana sa obheto na magkasinabutan an duwa. An tataramon na ini susublion ngona para sa partikular na sitwasyon. Sa ordinaryong sitwasyon an pidgin o lingua franca (tataramon na mas aram kan kadaklan) piggagamit sana kun kaipuhan. Buot sabihon, pakatapos maghuron an duwang tawong may magkalaen na dila, mabalik sinda sa saindang banwaan buda makikihuron na sa sadiring tataramon.

Nangyayari an pagkapara kan sarong tataramon kun an tawo nagsubli ki tataramon sa sala na paagi. An iba sainda nagsubli ki tataramon para makakumunikar pero ibayaan na su daan na dila. Igwa man na  nagsubli ki tataramon na an tuyo sa tataramon bako an gamit kaini na makakumunikar kundi an gabat kaini sa sosyudad. An iba ngani dai man nagsubli kundi nalansi o pinirit.

An enot buda pangaduwang dahilan, magmanungod. Kadaklan sa nagtukal kan saindang tataramon masusog sa rason na sosyal. Pero an pinakamakusog na pwersang nag-uusol kan tataramon bilang sosyal na entiti iyo an nasa pangatulong dahilan. Gabos ini, tulo an mayor na nagbusol: gobyerno, adalan, buda media.

Sagkod ngonian, halos gabos pa man giraray na adalan sa bilog na Pilipinas an nakakagibo ki krimen laban sa derechos kan sarong tawo/aki na magtaram sa tataramon na muya niya. Kun susumadahon, mas magabat an distroso kaini sa mga pampublikong adalan kaysa pribado.

Igwang mandato an mga eskwelahan sa kama’wotan kaining maturuan daa an mga paraadal ki Ingles buda Filipino na ini sanang duwang tataramon na ini an tugutan sa laog kan adalan. Sa ibang taramon, an mga tataramon apisar kan Ingles buda Filipino bawal gamiton. Daing gayong problema an mandatong ini sa mga pribadong adalan kun sain an mga aki komo lugom sa cable TV, natural sainda an mga tataramon na Ingles buda Filipino. Sa pampubliko kun sain an Ingles buda Filipino mga pangaduwang dila, nagkakaigwang kadipisilan.

Pagnagtaram an sarong aki sa tataramon na bako Ingles o Filipino, kaipuhan niyang magmulta ki sentimo o piso depende sa presyong pigpautob kan adalan. Dawa igwa na nganing pig-apod na “No Collection Policy” sa presente, padagos man giraray an pag kolekta ki multa kan mga maestra-maestro sa mga aki dulo na daa kan Agosto, an Bulan kan Wikang Pambansa.

Para i-justify kan satuyang mga paraturo an pagmultang ini, ipipaliwanag ninda na Filipino buda Ingles sana an mga totoong tataramon, an ibang tataramon daa sa Pilipinas, apwera kan duwang ini, mga dialect. An tataramon sana an dapat tawan ki balor, an mga dialect wara man ki pakinabang. Ta an sarong dialect, paliwanag pa ninda, dai angay sa mga adalan ta bako daa ini tataramon na disente o pormal. An mga dialect daa dugang pa ninda, bulgar, buot taramon para sana sa tinampo. An nagtataram daa sa dialect iyo su mga daing inadalan, mga tios buda mga nag-iiristar sa bulod. An nagtataram daa sa tataramon na Ingles buda Filipino, mga edukado, propesyunal, buda may mga puturo.

Dai akong problema sa pagtubod kan adalan na an dialect bako angay sa adalan, ta pwedeng an dialect bako managgad pormal. O sa mas nagkakanigong panaramon: igwang mga dialect na bakong pormal, pero igwa man na iyo. Ba’go ta tawan ki mas hararom na pagtukar an ladong ini, muya kong isaysay an totoong problema kan pagtubod kan adalan manungod sa tataramon. Enot: Sala taramon na Filipino buda Ingles sana an tataramon sa Pilipinas. Marhay ipaliwanag ini sa paagi ki sarong paliwanag kun ano an depenisyon kan tataramon, buda kun ano an depenisyon kan sarong dialect. Dipisil ipaliwanag an tataramon ta wara ining sarong paliwanag, pero an dialect madali mamidbidan. An sarong dialect baryasyon kan sarong tataramon. Halimbawa: Duwang tawo nagkakasinabutan dawa magkaiba an saindang “tataramon,” an mga “tataramon” ninda bako tataramon kundi dialect kan sarong tataramon. Sa totoo, dakol na tangga an dialect. Dawa sa sarong banwa na saro an tataramon natural na mabutwa an dialect hali mismo sa pagiging uniko kan lambang saro. Halimbawa: An gamit sa Tabaco dialect kan Albay Bikol. Sa totoo, an Albay-Bikol buda Naga-Bikol haranihon na maray na dakol an nagtataram na pareho ini dialect. Huni an mas interesante manungod sa dialect: Balik kita sa Tabaco; dawa sarong Tabaco Bikol an piggagamit sa banwaan kan Tabaco, magayon ti’nuhon na manlaen-laen an gamit kan manlaen-laen na tawo sa Tabaco kan saindang tataramon. An duktor laen man mag-Tabaco-Bikol sa parasikad-sikad, laen man sa parasira, laen man sa musikero o artista, laen pa sa paraturo o sa politiko. Dawa an mga duktor sa kadukturan sa Tabaco bako man parareho magtaram, entonses nakakamukna ki dialect. Digdi nagiging disente o pormal an ibang dialect kaysa sa iba. May mga dialect na pwedeng i-lado sa mga jargons, an iba man pwede apodon na linggo o jargon o slang. Nata ini? Giraray mala ta an dialect nakasandig sa pagkalaen-laen kan katawohan: lambang saro sato may sadiring paagi ki paghimo kan tataramon. An mga jargons kan nasa akademya pigmimidbid kan kadaklan na pormal mantang an diksyon kan mga tawo sa beerhouse bako. An lambang Bikol igwang mga pormal na panaramon (dialect) buda igwa man na bako hatod kan pagkalaen-laen kan tawo. Igwa pa ining mga dialect bilang sub-language na hatod kan geography (coastal, inland).

Kun siring kun may dialect an Albay-Bikol, na Tabaco, Tiwi, Legazpi, buda iba pa, buot sabihon saro ining tataramon, ta an dialect saro sanang baryasyon kan inang tataramon o gamot o puon na dila. Kun susunudon an turo sa adalan na Ingles sana buda Filipino an tataramon, buda dialect an Bikol, nangangahulugan an Bikol palan baryasyon kan Filipino o Ingles? Garo bako makatubod, garo saltong turo iyan. An tawong nagtataram sa Ingles dai masasabutan an Bikol, siring man an Bikolano dai masasabutan an Ingles, buot sabihon pareho sinda tataramon, independiente, kapwa hali sa suhay na puon.

Huruhalawig na istorya an Filipino. Napapatos ini ki kontrobersiya buda pirming pigpapakala’kaga ki mga debate sa mga hururon manungod sa tataramon: kesyo Tagalog daa man sana ini o sarong dialect kan Tagalog; na an totoong intensiyon kan Filipino na iyo an pagsararuon an mga tataramon sa Pilipinas dai man daa nautob; na saro ining instrumento kan mga Tagalog para gadanon an ibang mga tataramon, buda iba pa. Pero para sa partikular na hururon na ini, sabihon tang tataramon an Filipino, ano an Bikol kun itatampad digdi? An Bikol daw dialect kan Filipino? Buot sabihon an Bikol baryasyon sana kan Filipino? Siring kan sa Ingles, sala na pag-isip. May mandiriit-diit pa man na mga Bikolano an dai tatao mag Filipino, ini garo su mga dai nakatungtong sa adalan, mga taga-bulod, mga dai pa nakasi’rip lamang sa TV o dai tatao magbasa ki komiks. Kun kahurunon mo ini sa Filipino, pwedeng magkaragaw-kagaw ini sa payo ta dai ninda masasabutan. Sisay man sato na Bikol an tataramon sa harong an natural na nakaukod mag Filipino ba’go pa maglaog sa adalan?  Digdi mahihiling na an Filipino buda Bikol magkaharayo bilang tataramon. Magkalaen an mga tataramon na ini, bakong baryasyon kan Filipino an Bikol, sa ibang taramon bakong dialect kan Filipino an Bikol. An hapot nuarin daw tatamaon sa mga adalan an sala na ini? Kundi, sagkod may nagpapamulta pa ngani sa adalan pag nagbi-Bikol, buot taramon padagos an pagturo kan sala na ini sa satuyang mga aki.

Ngonian, ano an epekto kaini sa mga aki buda pa’no kaini kayang gadanon an tataramon?

Kun tultol an pag-isip kan sarong aki, pagpinamulta siya mala sa sarong bagay, lilikayan niya na an bagay na an ngani dai na siya magmulta otro. Apisar kaini, iisipon niya na an ginibo niya sala buda kaipuhan rayuan. Para sa mga madunong na aki na dai nadadara kan murumulta sana, iagi kan mga paraturo sa istilong pasupog. Pag an sarong aki tuda an Bikol, i-apod niya ini ki mga pangaran na ikakasupog kan aki: tambay, daing inadalan, tagabulod, taga-saod, paraoma, buda iba pang sa isip kan paraturo harababa na klase ki tawo. Bubusulon niya pati sagkod bilog na klase an magbansag kaito sa aki, sagkod ikasupog kaini an saiyang gibo buda umutob sa muya kan adalan: Ingles buda Filipino sana.

Ini an kaisipan na dadarahon kan lambang aki na minatapos sa elementarya. Paglaog ninda sa hayskul dai na sinda mumultahan pero igwa pa man giraray na mga katukal an dai pagtaram sa Ingles buda Filipino: su usual na pasupog buda dinagdagan pa ki pag-ina ki puntos o iba pang pasakit. Pagtungtong sa kolehiyo, o an iba ngani sa hayskul pa sana, haman na an programa kan pagpurga kan sadiring tataramon: an mga aki arog na sa mga paraturo ninda magtaram: Ingles-Tagalog dawa sain, pwedeng dakol na Ingles sa adalan buda dakol na Filipino sa luwas. Hain na su Bikol? Bayai na daa an mga paraoma na maggamit kaan; bayai na daa su mga paratinda sa saudan; bayai na daa su mga paratraysikol. Buda nata, maabot an panahon na pati an mga ini mapupwersa na magtaram kan tataramon kan mga may inadalan, nata? Yaon sainda an kwarta. An maestrang naglunad sa traysikol hahaputon kan paratraysikol “Saan tayo mam?” O kun dai man iinutan na ni madam “Tiyo, duon tayo sa (kun sain)” Nadadangog iyan ngonian sa satong banwaan, bako lamang iyan gibo-gibo sana.

Dangan, huni pa si media. An mga lugar na nagkaarabot kan signal kan TV buda radyo, kandidato sa pagkalingaw sa sadiring tataramon. Dawa dai ko na gamiton na halimbawa an TV, huni sanang mga lokal na istasyon ki radyo, Ingles digdi, Filipino duman. Nagpaluwas an Presidente ki resolusyon na magpatugtog kada oras ki duwa o saro na lokal na tugtog, Filipino an ipatugtog. Igwa man na mga Bikol na tugtog, pero echapwera sainda. Bako daa cool, bako daa radio friendly, dulo sa gabos bako daa commercial. May punto, sisay sa panahon ta mananggad an muya magdangog na kanta na nakasurat sa Bikol?

Ini na an mga signos na mawawara na an tataramon. Buda an pinaka-importante sa gabos na hapot—ano man kun mawara an Bikol?

Ta’wan ko kamong scenario. Sabihon tang wara na an Bikol. Puon sa kabubuldan kan Daet pababa sa pampang kan Matnog, sa mga isla sa sirangan sagkod sa sulnupan, Filipino na an pigtatararam. Saro na an Bikol sa bilog na Pilipinas na Filipino na an tataramon. An apod ta na sa natong, gabi; an apod sa lada, sili; an apod sa natok, gata; an apod sa magayon, maganda o nugad magandahon; an apod sa oragon, astig; buda iba pa. Dai ka na madidipisilan magsabot pagnakaabot ka diyan sa parteng Daraga, ta wara na an mga rabot, an umoy, an salag, an akus, an kadi, an dati mong pig-uulukan na tono kan pagtaram ninda. Pag nakasampot ka diyan sa Tiwi, wara na su bukalis na Tiwey, kamoteng putey  wara naman su Ay ho! Pwede ka nang bumalagbalag sa Sorsogon na dai nag-a-amu. Dai nang mayo sa Naga, dai nang buda sa Albay. Dai mo na kaipuhan mag-adal mag-Rinconada o mamiripit an dila sa Libon. Dai mo na kaipuhan magbiyot-biyot sa Catanduanes. Wara na anas na Filipino, an tataramon kan adalan, TV, buda radyo. Iyo man sana ini an mawawara, bako man ngana.

Ano man kun pagbaba mo hali sa bus bako na sa Bikol an sururiyawan kan parasikadsikad para sa bagahe mo? Di garo dai ka man sana naghali o nag-uli. Garo dai kang inulian, garo dai kang binayaan. Kaya ngani kan mga Amerikano, bakong saro man an Ingles ninda, pahingurag sanang dialects. Pag Filipino na an tataramon ta, maluwas ta maluwas an mga dialect ta, su totoong dialect hali sa Filipino. Bikol-Filipino, Tagalog-Filipino, Bisaya-Filipino. Dai man ki kaipuhan ikahadit. Nawaran ka sana ki tataramon. Magmiridbidan na sana sa tono.

Posible an siring na scenario. Dai ako mataram kun maray ini o bako. Kamo na an mag-timbang.

Sabi ni Freddie Burce, an tataramon na Bikol daa an midbidan kan satong pagka-Bikolano. Minauyon ako.  Lambang saro sato gibo sa sarong materyal, saro an satong Kaglalang, pero indibidwal kita. Ako, ika, kita, sinda, kita gabos. May lebel an indibidwalidad. Ako, bilang ako, may mga sadiri man akong isipon buda gera, pero ibusol ko an sakong tataramon bilang ako buda ika o kita. Ibusol ko an tataramon para sa sa satuyang kakitahan. Igwang kasindahan, muya ta man o bako. Reyalidad an. Sabuton kuta, importante sa gabos na pigbubusol ko an satuyang kakitahan bako para kita an matada sa kinaban, o buraon ta an kasindahan sa kinaban kundi para padanayon an natural na pagkalaen-laen kan kagabsan. Siring sa daga na satong minundagan, sa gayon kan satong kapalibutan, an satong pagka-Bikolano tao man kan Kagurangnan. Kapaladan tang maging mga Bikolnon, kapaladan tang magtaram na siring kaini. Akuon ta an bilang ugay kan Kaglalang buda dai pagbasang-basangon o talikudan. Dakol an sukulan kan pagigi tang Bikolnon, dakol na ginibo an mga Bikolano na mga dahilan ngani maapod sindang Bikolnon, matibay sa lada, padaba an Mayon, oragon, buda iba pa. Pero dawa anong dahilan pa itao ninda dai ki makakabari sa sarong, bako dahilan, kundi katotoohan, na an totoong Bikolano nagbi-Bikol, iyan sana, wara nang iba.

Makasupog isipon na an pagkawara kan taramon mapuon sato, pero an pagpadagos kaini pwedeng bako. Makasupog isipon na an nagmamakulog sa Bikol su bako pa mga Bikolano. An enot na diksyunaryo, an enot na mga pag-adal sa tataramon, an enot na mga pagmangno, nagharali sa mga dayo. Kaipuhan man garong may sagkodan an supog ta. Panahon na garong dangogon ta an satong mga sadiri buda mangnohon an satong pagtaram. Sagkod ngonian nadadangog ta pa an boses ni Mam kan elementary kita na “Maraot mag-Bikol.” Patawadon ta na si Mam. Pirang beses ta pinugulan an sadiri na dai mag-Bikol sa mall o sa sarong importanteng okasyon ta garo dai angay an sadiri tang tataramon? Patawadon ta na man an satong sadiri. Bako maraot mag-Bikol, an maraot iyo an ikasupog an Bikol, ta sa muya ta man o bako, Bikol an tataramon kan mga Bikolano. Dai ini mababago ni Kris Aquino o ni Papa Jack o kun sisay man na maarabot na mga saltong modelo kan tataramon sa satong banwaan. Pero huni an sarong agyat para sa mga makunit: Kun talagang haman na an buot ta na daing kamugtakan an sadiring tataramon kumpara sa Filipino o Ingles, ipahiling ta ngona na pulido ta na an Bikol ba’go kita magkumpara.

Oktubre 12, 2011. Karangahan.

AN PANGANGAIPO KI KUDAL

Magayon kuta an daing kudal na kinaban, ugaring nangingiturugan kita kun iisipon tang plos kamarayan an kinaban. Halimbawa nagtanom ka ki burak, turutadtaod kukuspaan o titi'makan. Dangan mataram pag saimong sinita, "kasuarin naging maraot maglutab o maglakaw? Buhi baga an satong rona."

Magayon kuta an daing kudal na kinaban, ugaring kaipuhan-- dulo na kun an kadaklan igamit na armas buda sagang an katalingkasan.

SAUDAN KAN ARAM

An sisay na muya magtaram-surat, magleksiyon, magsilot manungod sa buhay, katotoohan, katanosan, kaipuhan maglugom ngona sa katawohan. Tumindog ki haloy sa tahaw kan saudan, aramon an presyo kan bagas, kun sain pigbabakal an mga nagpapasiram sa kaonon, masidan an nagpapatoron sa kanto kataning kan naka-orange na traffic enforcer, an mga pandok na dai mo midbid pero aram mong pag-iriba, dangogon an totoong tingog kan tawo, makisu'suan, makiduotan, makisa'gidan sa mga lawas na minabilog kan banwaan. Dangan sana.

PADABA KO AN MGA LUMA

Ta dai man makaptan an lumang oras
Nag-aging parong, paros o hinangos
Padaba ko an mga bagay na luma.

Ining lumang dyaryong luway nagbabalyo
Ining lumang tarpolin naglalayog sagin
Yaon sinda aram ko, kan yaon ka sa lumang kaito.

La’bas ining paabot na uran, habo ko
Hidaw ko daing huraw na uran sa ritrato
Wagas an ba’gong ulok sa mahalnas na tinampo,
Naiinot mapara kan lumang ulok mo sa payo ko.

Urualdaw mga ba’gong kulibat,
Luma kong daghan piggigiat,
Dai ninda aram puso ko ogma
Sa mga lumang kutok buda arat.

Oktubre 5, 2011. Karangahan.

Kay Jaime Bongot Borlagdan 1952-2011

Pagmukna ki Multo

Igwa daw talaga? Igwa daw talagang posibilidad na dai magsamba. Kaining mga multo, kaining relihiyon kan kapu'ngawan. An paghigot kan tikab, sa kada pagkaaram. Sa kasiguraduhan na igwa nang nawara. Na an nawalat na gira, mas totoo na kaysa sa naggibong gira.

Pagmukna ki Mito

Kun ritrato ka na sana o sarong ngaran, buda an lawas mo nabibilog na sana kan mga osipon, naglalakaw ka sa kinaban mala sa pagtubod. An mga nagkawaralat mo nagtutubod na nahiling ka ninda, nakairibanan, nakaputan, o nakahuron. Yaon siring sainda, arog kan gapo na ini o an burak na an.

Pagsungko kan Nahudyan

Panuon an lugar na ini

kan saimong kawa'ran.

Panuon. Nonononon.

Baad pag pig para-otro

maaaling ako, buda mahugasan

an sadiri kan pagbasol.

Na yaon ka kaito digdi;

ako an wara pirmi.

Septyembre 22, 2011. Tayhi.

Pagbasol sa sarong Giromdom

Rumdom ko an mga hapon na yaon kita sa sopa buda magkadukutan an satong kamot. Sa sopa ito, na ngonian dai ko na sierto an burda pero aram ko an kalumaan buda pagkalaspag. An satong katuninongan pigsusuysoy an kwarto kan saimong pagkadaraga. Sa kun sain may salming, may olor na dai natakupan, may nagsisi’rip na telang katakod kan pan irarom na tahob. Sa saimong tukador an mga sikreto mong pangangaipo sa paghampang na tanos sa mata kan kinaban. Sa mga puropinto an sarayan kan saimong mga panaklob sa kahamanan mong ngonian sakong pighuhurma, buda pigbabalo na man na makaputan digdi sa sibilidad kan saimong lawas: an saimong mga kamot.

Dai ko aram kun pano kita uminabot sa siring kaitong intensidad. Kasugpon pa garo kan bangging sa diklom kan sakong paghiling, nahadukan taka sa kabuyungan. Ah, ito garo su kinaagahan kan bangging kabuahan, an disenteng pagsungko kan pagkabanggi hayop, pagkaaga tawo. Pagrahay o pagbalo na maghirahay, o pagsukol kan nawara, pagkapkap kan mga natada, pagpunpon kan mga rukdog. Ito garo su hudyan kong bisita saimo.

Sa mga nagkaerenot na aldaw, ginibo mo baga akong sarayan kan kintab kan saimong hibi. Sa banggi ko linawig mo an hamot na naburo sa saimong dai nagkakaalong daghan. Pinadaba ko an sakuyang katungdan, pero mina’wot ko an saimong kamunduan. Nadagka ako sa paghuna kan namit kan laman na nagmumukna kan banal mong mga takig buda alimpasay. Dai mo aram kun pano taka hagadon sa itom na langit, ipangapudan sa mga butang bituon. Saro sanang panahon na masadiri takang bilog o garo manungod, katakod kan rumirom kan saimong kaakian, na yaon ako kan enot mong kulog buda pagburad kan enot mong ogma.

Dai ko aram kun pano kita uminabot sa siring kaining intensidad. Kan bangging binuhian kan alak an layas na mga duso, uminibabaw ako saimo sa pinakahibabaw na paagi: lawas susog sa sarong lawas. Halos rapsak, halos garing muda. An daghan mo naging laoman ki mga nabukag na bayong, sa irarom kan sakong daing puntiriyang gabat. Aram kong sabot mo an sakong duon, pairarom sa tahaw kan saimong pagkalawas. Muya kong basulon an saimong hamot na sa madiklom na kwarto namamagat an paglakop. Ini baga an nagdagka buda nagdara sa sakong butwa-lugom na agimadmad sa mga lugar kun hain bukas ka.

Yaon kita kaito sa sarong higdaan, sa rani na pwedeng magurang mo sana an nakagibo, na sa paghaloy-haloy ina mo na sana an may tugot na gumibo, na sa kahaluyan pa dawa ini dai na mataros an mga kudal kan saimong naggugurang na malisya. Dai ka kaito nagbalikwas kan rinani takang siring kaito, dai ka nagdulag o luminikay sa dai mamatunong na kalamias. Kun ano man huminigda ka kaitong gari gadan na kangalasan sa irarom kan hisdal. Muya kong hunaon sagkod ngonian na bukas ka kaito, na posibleng makukumbinsi na kuta kan lawas an kalag na abuton an sarong estado ki pag-ako o baad paghalat sa dawa anong pwedeng mangyari. An iningatan mong lipod mahuhuba mo na kuta kan bangging ito? Ika sana an makakasimbag, sagkod ngonian.  Ta kan bangging itong garong nagkakanigo nang rumasay sa kagubutan, ika an nagtindog na katanosan. Ika an nagpugol sakuya buda sa saimong sadiri na humuros sa sarong kahidalian. Sa historya kan gabos na kamarayan, kalinawan, kalinigan, hinugot mo an kusog na tumaram na “Dai—sala ini.” Inda kun makusog ka o bako ka sanang buyong, pero iyan an rason kun nata an daing kudal mong ngabil, iksan, pu’son, daghan, liog buda ngipon na tinuyo kong garo pag-anab, dai ko nakua.

Kinikilitan ako kan batalang inapod mo sa puro kan kalibungan; matanos an diyos na suminurog sa kamarayan buda nagkakanigo.

Kinaputan ko an saimong kamot sa sopang ito, maghapon. Baad ngani  naghadukan kita o inaram taka giraray sa paagi kan hapros—dai ko na tanda—pero ito na su tampi kan pakasabot, ta pakatapos kaito dai nang otro. Ubat buda oripon gilayon kan tarom kan katanosan, mati ko an ngalas kan ginibo kong mga isog kan nakaaging banggi. Dai ko mahali sa isip an sugot kan irony: naghahalat ka na daw ngonian ki pagdaguso, hali sa saimong pinasuko? Ngonian sana ugaring nag-abot an siring na kahaputan. Ta kaito baga dai pang lugar sa satuyang isip an mga arog kaan na isipon. Kan mga panahon na itong siguradohon kitang igwa pang ibang aldaw na nagkakanigo sa pagbasol. Igwa pang panahon para gumurang.

Kan Mga Dagat Buda Baybayon

         Huna mo kaito dagat an muya mo; an piggigibo mo palan an mamuot sa sarong ta'nawon. Yaon palan duman su kaogmahan, sa paghiling. Huna mo dagat an muya mo, muya mo sana palan ini sa harayo. Ta paglinadop mo na an pagkadagat, pag yaon na sa hampang mo su bagay na nagigigbo kan dagat, pwede palan na bako ini an muya mo. Sa harayo sana ngani palan ini asul, nugad sana palan ngani may hukol na garo dampog, harayuon palan an pigkakaturugan kan mga perlas, buda iba palan talaga an pagmati pag totoo na an posibilidad kan pagkabutod o pumatawpataw na daing sagkodan. 


          Nakakalugad an reyalidad kaini, ngonian sa reyalidad man kan mga unit. Nugad, an punaw yaon sana sa mata, buda sa daghan na pagnakakabuhi garo kayang kaonon an bilog na kina'ban. Ngonian sa tampi kan pagkamuklat, sa pampang kan pagkasabot, yaon an baybay. Pino na an pagmaan mo, yaon palan ika digdi para sa tampi, sa makadurat na buhang ba'go an mahewas na daing kasigurohan, huna mo-- pero sagkod sana palan digdi an pagkamuot mo.


Septyembre 2, 2011
Karangahan

PAGKILING SA LUWAS

Matunaw lamang an gabos na nakapalibot:

kasiguruhan, kaipuhan, kakundian,

manlaen-laen na kudal buda laoman

sagkod solamenteng matada

iyo an kahaputan kun paglanyag daw

an piggigibo kan kamot-kamotan

na huyop sa mga dahon.

Agosto 28, 2010. Karangahan.

PAG MAY SENTRO...

Pag may sentro, dakulaon an posibilidad ki pagpalaen, opresyon, pag-imposar. Mas maray nang baranga—an pirit pigsasararo—kaysa magpalaom sa tinubog na kulungan kan sagin yunipikasyon.

Iagi ta sa osipon:

Igwa daang burabod sa tahaw kan kadlagan na nahaharungan kan mga rimuranon na talapang. Mala nasa rona ninda an solamenteng burabod ki tubig kun sain an ibang mga hayop nag-iinom, sinda an nasusunod sa bilog na kadlagan. Sa totoo, dai man baga ki may sadiri kaini, ugaring sindari ini kaining mga naghahade-hade. Ngonian, mala mga tagsadiri kan sarong importantehon na produkto, may poder sindang magmando, sa patakot na huhudungon ninda an burabod gamit an saindang rimuranon na dila.

Kaya su mga hayop, dawa su mga darakula, leyon, upon, musang, dai nakaka-aser sa mga kuluguhon. Iyo na ito su pagluwas kan mga sugo na an dapat sana daang kaonon sa kadlagan su arog kan pigkakaon ninda, namok, layug-layug buda langaw; an dapat sanang paghururon sa kadlagan sa tataramon na Kokak.

Bako man ngani pagmakasadiri daa an mawot kan mga katalapangan, kundi an pagsararuon an kakadlaganan na nagtatalibong an buhay sa burabod ninda. Kaya sa bagong sistema, su agila nagkaon ki diwit, mantang su halas nag-kakanta ki Kokak. Magayunon sa pagdangog kan mga kabakab, pero dai ito naghaloy. Nagniwang su orig kan anas sana insekto, buda nabilot su salampati kan anas sana Kokak. Pero dai sindang naginibo kundi an umutob ta mas dai ninda matios an saindang paha.

Sarong aldaw, sarong ayam an napaagi sa burabod. Garo dayo ini duman ta dai ngani kaini hinade su talapang na nakabantay sa magapo—ta sainda baga, an talapang kapantay man kan iba. Sinita ini kan talapang na dai lamang daa ini nagpatabi saiya. Nagpatabi su ayam buda naghagad ki dispensa. Dai nauyunan kan talapang ta Batok an ginamit niyang pakihuron, muya kan talapang su opisyal na Kokak an gamiton. Nangalas su ayam ta sainda dai man ki arog kaining kabuahan. Kan tinaram niya ito sa talapang, sabi kaini, iba daa digdi, digdi daa, sararo an gabos na hayop, buda mala iyan saindang mga talapang buda sa Kokak, kaya dapat sumunod man daa siya kun muya niyang maka-inom. Nagsayuma su ayam; pinawara siya kan talapang.

Daing naginibo su ayam kundi maghanap na sanang lukohan sa sarong limpoy buda ikaturog na sana an paha. Pero sa ngana niyang kamawotan na makainom ki tubig, nagpara kamaskamas siyang garo na mauutsan. Sa ngana niya garong paha, su kamas-kamas niya naging bulot, dangan, kalot, dangan bubon.

Kan nakaabot ito sa ibang hayop, saro-saro sinda naghingowa. Su manok, turuwang-tuwang sa pagkayas; su kino ginamit su saindang ngimot; sinuag-suag kan damulag su saiyang natindugan. Dawa sain nagkaigwang bubon, dawa sain nagkaigwang tubig.

Sa pagtalingkas kan gabos sa tahaw na burabod nag-awit an mga bayong sa sadiri nindang huni, nagwawaratihan an mga ukay sa sainda man paagi, nagsabsab giraray ki awot an baka, buda apwera kan mga talapang na naibalik sa dati kun sisay talaga sinda, nag-ogma an kadlagan, nag-ogma an gabos buda nag-ogma pa.

Agosto 3, 2010. Karangahan Blvd., Bombon, Tabaco City.

HUROP-HUROP NU. 7

Makaulok isipon na an makakatao sana sato ki daing sukol na kulog, iyo man sana su mga pinadaba tang daing sagkudan. Garo baga pagtinaram ta sa mga tawong ini na: "Nakulugan mo akong maray." Katimbang na man sana an kan "Padabaon takang maray."

TANAWON

An sakong agom,

namumurot kan waralay-wagay,

ano pa an mas magayon?

Sa harayo pighihiling ko siya

ta habo ko siyang isturbuhon.

Sa saiya saro siyang kagabsan,

kumpletong kinaban, daing kaninan.

Muya niyang isulit an gabos

sa tanos, arog kan kun pano niya binayaan

sa puon kan aldaw.

Ano pa an mas madulo?

Kun nawawara niya an sadiri sa mga gubot

nakukua niya ini sa pagsulit.

May mas orog pang tanawon?

Tibaad igwa, ugaring sarong burak

na nagsusupang na dai ta hiling,

nagbubuskad, dai ta hiling

buda padagos na naggagayon.

Agosto 16, 2010. Pawa.

MADALION BAGA MANRAOT

Madalion baga magraot

gamit an kaskas kan dagit

Pagnagrarabas an kusog

madalion magpaanod

sa pagsulwak kan dugo.

Daing makakapugol na pahunod

pag an ginikanan na kadlagan minaapod.

Pero an magmukna, an makagibo

an pagtagbo kan saimong pagkadios

buda pagkatawo, masakit buda halawig

na pagtios. Huhubason an saimong higos

an saimong hinangos. Sagkod solamenteng

matatada saimo pag-ubos na an gabos,

iyo an saimong pagkamuot.

Agosto 21, 2010. Karangahan.