Si Ada Baruga totoong aki. Hinali ko sana su nagkapirang letra sa ngaran niya ngani dai niya maaraman na siya si Baruga.
An baruga sarong daing datang ugali. An sarong tawong baruga dai tatao mag-ingat ki gamit o ano man na bagay na may importansiya. Apod kaini kan mga gurang dai tatao mag-alit. Arog kaiyan si Ada, dai tatao mag-alit kan mga gamit na pigtatao saiya. Kun dai tulos nararaot, nawawara niya an mga itao pa sana saiya.
Pero bako pa diyan kaya inapod kong baruga si Ada. May sarong importantehon na bagay na dai pig-alitan an aking ini. Mas importante pa sa pinakamahal na kawatan; mas kaipuhan sa pinakamakantidad na gamit. Sarong bagay na pagnaraot dai na mapapakaray, pag nawara dai na matutukalan. Huni an saiyang osipon.
Arog kan kadaklan na aki, mahiligon maghiling na TV si Ada. Puon aga pakamata sagkod banggi lapwas sa oras kan pagkaturog, TV, TV, TV, sana an laog kan mata niya. Mantang naghihiling siyang TV, kaipuhan nakabukas an aircon ta pirmi na mainit an panahon. Mantang nakabukas an aircon kaipuhan nag-aandar man an electric fan ngani biyo mananggad siyang liptan. Mala madali mauyam, nakahanda sana an PSP sa saiyang taning pagnauyam na siya ki TV, yaon man an laptop sa kataning kan PSP kun uyamon na man siya kaini. Kaya dai nahahaloy an paghiling niya ki TV nagiging pagkawat kan PSP na nagiging pagkuti-kuti niya sa laptop, pabalik sa pag-TV sagkod matapos an aldaw. Dulo pa kaiyan, mala nag-luya na su mata sa kahihiling, kaipuhan niyang pailawon an gabos na bumbilya sa kwarto dawa maliwanagon pa. Ba’go mag-udto, sarabay, durungan, nag-aarandar an mga gamit ni Ada: TV, aircon, electric fan, PSP, laptop, ilaw.
Dawa pati daing gibo, makinakanon si Ada Baruga. Kaya kadiit-diit maluwas siya sa kwarto buda mapasiring sa kusina. Mala hugakon pa, minahali si Ada sa kwarto na dai lamang piparalsok an mga gamit. Sa kadakulan kan nag-aarandar, napapawot siya magpalsok saro-saro. Kaya nakaburukas sana an gabos, an TV, an aircon, an electric fan, an PSP, an laptop. Sigeng pamburukudan kan palabas sa TV na dai man ki naghihiling; sigeng burusak-busak kan electric fan na dai man ki pigpaparusan; sigeng agrutong kan aircon dawa maliputon; sigeng tururon-turon kan mga tawo-tawo sa PSP; sige an hirikol-hikol kan kulor sa laptop; sige an liwanag kan ilaw sa dati na man na maliwanag na aldaw.
Pag-abot sa kusina bubuksan ni Ada Baruga an dakulaon nindang ref. Sa kadakulan kan pwedeng kaunon, dai na maaraman ni Ada kun arin an pipilion. Haluyon ngona siya sa hampang kan nakabukas na ref, nag-iisip, nag-iisip. Sa kahaluyan, napapano ki tubig an ibaba kan ref sa nagturunaw na lipot bago niya maaaraman kun ano muya niya kaonon. Pakakua niya kan kakanon, diretso siya hali. Bibayaan na burukas an pinto kan ref. Sa luwas garo na rida ki ambulansiya an kaskas kan kuntador ninda.
Arog kaini uru-aldaw, suru-semana, bulan-bulan sa harong na Ada Baruga. Dawa pigtataraman siya kan saiyang magurang na daing data an magparasayang ki koryente ta dakulon na maraot na dara sa kapalibutan an ngana-nganang paggamit ki koryente, dai nagdadangog si Ada Baruga. Importante sana saiya an TV, aircon, electric fan, PSP, laptop, ilaw buda ref na panuon ki kakanon.
Sarong banggi, uminuran na makusugon sa lugar na Ada. Makusugon su uran pero dai man ki bagyo. Turutadtaod nagkaigwang brownout. Mala kaini, napiritan magkaturog na amay si Ada. Turutadtaod bigla siyang nagimata. Madiklumon an palibot, pero nadadangog niya an mga boses kan saiyang magurang buda an hiro ninda sa luwas kan kwarto. Turutadtaod, luwayluway napano ki liwanag su kwarto ni Ada sa dara-darang kandila kan saiyang ama. Pigpupukaw siya kaini. Kaipuhan daa ninda magdali-dali. Halangkaw na su tubig sa luwas. Mapuputol na su tulay. Buda iba pang dai niya na nagkasarabutan. Pagbaba niya sa higdaan, nakigkig siya sa lipot na nagpatos sa saiyang bitis. Tubig! Nata nagkaigwang tubig sa saiyang kwarto? Hinapot niya su ama niya, pero dai na siya kaini nasimbag sa kakadali-dali. Ginuyod siya kaini paluwas sa harong ninda. Sa luwas igwang dakulaon na trak. Pagsakay ninda sa laog yaon duman su iba pang mga tawo buda su saiyang ina. Kinugos siya kaini. Dakol pang iba an nagsarakay sa trak bago ini uminandar. Nangiturog giraray siya sa kugos kan saiyang ina.
Pagmata niya, aga na. Hanap niya tulos su saiyang TV, su aircon buda electric fan, su PSP buda laptop, pero iba an palibot na nahiling niya. Narumduman niya su tubig sa harong ninda buda su pagsakay sa trak kasubanggi. Dakulon na tawo sa palibot niya, mga gurang, mga aki, mga ama buda mga ina. An iba nakahigda sa mga karton an iba ubo an saindang mga aki. An iba naghuhururon, an iba nakahiling sana sa harayo. Inapod siya kan saiyang ama, buda tinao saiya an sarong mangko na nag-aaso. Noodle soup. Dai siya tuod ki arog kaitong kaunon pero punaw na siya kaya binalo niyang kaonon. Maaskad.
Mantang nagkakaon siya, pig-iistorya saiya ni ama niya kun ano nangyari. Uran. Baha. Evacuation. Buda iba pa. Yaon sinda ngonian sa evacuation center sa gymnasium kan sarong eskwelahan na nasa bulod. Sa pakasabot niya kay ama niya, warang natada sa lugar ninda. Natakluban ki dugi buda tubig, lapwas sa harong an rarom. Pasalamat sinda na nakahali tulos sinda, su ibang dai pinalad, nalubong mantang turog sa laog kan saindang harong.
Aram ni Ada Baruga na dapat siyang mamundo sa tinaram kan saiyang ama, pero namumundo sana siya ta warang koryente sa evacuation center. Buda dawa garo igwa man, dai na su siyang TV, PSP buda laptop, aircon buda electric fan, pati su ref na dakulaon na pano ki kakanon, inanod kan baha o nilubong sa dugi.
“Nata tabi nangyari an arog kaini, Papa?” Hapot ni Ada Baruga.
“Iyo na baga ini Ada su pigtataram mi saimo ni Mama mong maraot na pwedeng mangyari pag an mga tawo naging baruga. Dai ninda pig-alitan an kapalibutan. Sige sana ninda an putol ki kahoy, tapos dai man pigtukalan ki bagong mga tanom.” Sabi ko saiya.
“Pero, dai man baga tabi ako nagpuputol ki kahoy, Papa.” Simbag ni Ada.
“Bako sana, padaba sa nganang pagputol ki kahoy nararaot an satong kapalibutan. An dakulon na uran na nag-abot sato dara kan pagbago kan klima. Mainiton na an kina’ban kaya mas dakol na tubig an nahihigop hali sa mga kadagatan. An nganang tubig na ini an ibagsak satuya bilang uran. Buda mala dai nang mga kahoy na matabang mag-ulang sa tubig, nagkakaigwang harararom na baha.”
“Nata tabi nag-iinit an kina’ban, Papa?” Hapot gilayon ni Ada Baruga.
“Sa polusyon sa paros nalalaom an init hali sa aldaw imbes bumalik sa kahewasan.”
“Dai man baga tabi ako naggagamit ki awto, Papa. Dai ngani ako tatao magdrive. Pirmi man sana ngani yaon sa harong, naghihiling ki TV, nagkakawat sa PSP buda laptop. Dai ko man tabi pigraraot an kinaban!”
“Bako man sana padaba, awto an nagdadara ki polusyon. An satong koryente, hali an kadaklan kaiyan sa pagsulo ki mga kemikal ngani makagibong sangaw o steam na iyo an minapatalibong sa mga makina na naggigibong koryente. Pag dakol an naggagamit ki koryente, mas kaipuhan mag sulo ki dakol na kemikal. Mas dakol na nasusulong kemikal, mas dakol na polusyon.”
Nahalo si Ada Baruga. Napa-isip sa tinaram ko saiya.
“Uru-aldaw tabi ako ki hiling ki TV, buda kawat ki PSP buda laptop. Buda dawa dai ko na piggagamit, ibarayaan ko sana an mga ini na nag-aandar.”
“Pati Ada su ref na dai mo pigsasarado tulos, dakol na koryente an pigsasayang.” Muya ko siyang paulukon.
Pero bako pa diyan kaya inapod kong baruga si Ada. May sarong importantehon na bagay na dai pig-alitan an aking ini. Mas importante pa sa pinakamahal na kawatan; mas kaipuhan sa pinakamakantidad na gamit. Sarong bagay na pagnaraot dai na mapapakaray, pag nawara dai na matutukalan. Huni an saiyang osipon.
Arog kan kadaklan na aki, mahiligon maghiling na TV si Ada. Puon aga pakamata sagkod banggi lapwas sa oras kan pagkaturog, TV, TV, TV, sana an laog kan mata niya. Mantang naghihiling siyang TV, kaipuhan nakabukas an aircon ta pirmi na mainit an panahon. Mantang nakabukas an aircon kaipuhan nag-aandar man an electric fan ngani biyo mananggad siyang liptan. Mala madali mauyam, nakahanda sana an PSP sa saiyang taning pagnauyam na siya ki TV, yaon man an laptop sa kataning kan PSP kun uyamon na man siya kaini. Kaya dai nahahaloy an paghiling niya ki TV nagiging pagkawat kan PSP na nagiging pagkuti-kuti niya sa laptop, pabalik sa pag-TV sagkod matapos an aldaw. Dulo pa kaiyan, mala nag-luya na su mata sa kahihiling, kaipuhan niyang pailawon an gabos na bumbilya sa kwarto dawa maliwanagon pa. Ba’go mag-udto, sarabay, durungan, nag-aarandar an mga gamit ni Ada: TV, aircon, electric fan, PSP, laptop, ilaw.
Dawa pati daing gibo, makinakanon si Ada Baruga. Kaya kadiit-diit maluwas siya sa kwarto buda mapasiring sa kusina. Mala hugakon pa, minahali si Ada sa kwarto na dai lamang piparalsok an mga gamit. Sa kadakulan kan nag-aarandar, napapawot siya magpalsok saro-saro. Kaya nakaburukas sana an gabos, an TV, an aircon, an electric fan, an PSP, an laptop. Sigeng pamburukudan kan palabas sa TV na dai man ki naghihiling; sigeng burusak-busak kan electric fan na dai man ki pigpaparusan; sigeng agrutong kan aircon dawa maliputon; sigeng tururon-turon kan mga tawo-tawo sa PSP; sige an hirikol-hikol kan kulor sa laptop; sige an liwanag kan ilaw sa dati na man na maliwanag na aldaw.
Pag-abot sa kusina bubuksan ni Ada Baruga an dakulaon nindang ref. Sa kadakulan kan pwedeng kaunon, dai na maaraman ni Ada kun arin an pipilion. Haluyon ngona siya sa hampang kan nakabukas na ref, nag-iisip, nag-iisip. Sa kahaluyan, napapano ki tubig an ibaba kan ref sa nagturunaw na lipot bago niya maaaraman kun ano muya niya kaonon. Pakakua niya kan kakanon, diretso siya hali. Bibayaan na burukas an pinto kan ref. Sa luwas garo na rida ki ambulansiya an kaskas kan kuntador ninda.
Arog kaini uru-aldaw, suru-semana, bulan-bulan sa harong na Ada Baruga. Dawa pigtataraman siya kan saiyang magurang na daing data an magparasayang ki koryente ta dakulon na maraot na dara sa kapalibutan an ngana-nganang paggamit ki koryente, dai nagdadangog si Ada Baruga. Importante sana saiya an TV, aircon, electric fan, PSP, laptop, ilaw buda ref na panuon ki kakanon.
Sarong banggi, uminuran na makusugon sa lugar na Ada. Makusugon su uran pero dai man ki bagyo. Turutadtaod nagkaigwang brownout. Mala kaini, napiritan magkaturog na amay si Ada. Turutadtaod bigla siyang nagimata. Madiklumon an palibot, pero nadadangog niya an mga boses kan saiyang magurang buda an hiro ninda sa luwas kan kwarto. Turutadtaod, luwayluway napano ki liwanag su kwarto ni Ada sa dara-darang kandila kan saiyang ama. Pigpupukaw siya kaini. Kaipuhan daa ninda magdali-dali. Halangkaw na su tubig sa luwas. Mapuputol na su tulay. Buda iba pang dai niya na nagkasarabutan. Pagbaba niya sa higdaan, nakigkig siya sa lipot na nagpatos sa saiyang bitis. Tubig! Nata nagkaigwang tubig sa saiyang kwarto? Hinapot niya su ama niya, pero dai na siya kaini nasimbag sa kakadali-dali. Ginuyod siya kaini paluwas sa harong ninda. Sa luwas igwang dakulaon na trak. Pagsakay ninda sa laog yaon duman su iba pang mga tawo buda su saiyang ina. Kinugos siya kaini. Dakol pang iba an nagsarakay sa trak bago ini uminandar. Nangiturog giraray siya sa kugos kan saiyang ina.
Pagmata niya, aga na. Hanap niya tulos su saiyang TV, su aircon buda electric fan, su PSP buda laptop, pero iba an palibot na nahiling niya. Narumduman niya su tubig sa harong ninda buda su pagsakay sa trak kasubanggi. Dakulon na tawo sa palibot niya, mga gurang, mga aki, mga ama buda mga ina. An iba nakahigda sa mga karton an iba ubo an saindang mga aki. An iba naghuhururon, an iba nakahiling sana sa harayo. Inapod siya kan saiyang ama, buda tinao saiya an sarong mangko na nag-aaso. Noodle soup. Dai siya tuod ki arog kaitong kaunon pero punaw na siya kaya binalo niyang kaonon. Maaskad.
Mantang nagkakaon siya, pig-iistorya saiya ni ama niya kun ano nangyari. Uran. Baha. Evacuation. Buda iba pa. Yaon sinda ngonian sa evacuation center sa gymnasium kan sarong eskwelahan na nasa bulod. Sa pakasabot niya kay ama niya, warang natada sa lugar ninda. Natakluban ki dugi buda tubig, lapwas sa harong an rarom. Pasalamat sinda na nakahali tulos sinda, su ibang dai pinalad, nalubong mantang turog sa laog kan saindang harong.
Aram ni Ada Baruga na dapat siyang mamundo sa tinaram kan saiyang ama, pero namumundo sana siya ta warang koryente sa evacuation center. Buda dawa garo igwa man, dai na su siyang TV, PSP buda laptop, aircon buda electric fan, pati su ref na dakulaon na pano ki kakanon, inanod kan baha o nilubong sa dugi.
“Nata tabi nangyari an arog kaini, Papa?” Hapot ni Ada Baruga.
“Iyo na baga ini Ada su pigtataram mi saimo ni Mama mong maraot na pwedeng mangyari pag an mga tawo naging baruga. Dai ninda pig-alitan an kapalibutan. Sige sana ninda an putol ki kahoy, tapos dai man pigtukalan ki bagong mga tanom.” Sabi ko saiya.
“Pero, dai man baga tabi ako nagpuputol ki kahoy, Papa.” Simbag ni Ada.
“Bako sana, padaba sa nganang pagputol ki kahoy nararaot an satong kapalibutan. An dakulon na uran na nag-abot sato dara kan pagbago kan klima. Mainiton na an kina’ban kaya mas dakol na tubig an nahihigop hali sa mga kadagatan. An nganang tubig na ini an ibagsak satuya bilang uran. Buda mala dai nang mga kahoy na matabang mag-ulang sa tubig, nagkakaigwang harararom na baha.”
“Nata tabi nag-iinit an kina’ban, Papa?” Hapot gilayon ni Ada Baruga.
“Sa polusyon sa paros nalalaom an init hali sa aldaw imbes bumalik sa kahewasan.”
“Dai man baga tabi ako naggagamit ki awto, Papa. Dai ngani ako tatao magdrive. Pirmi man sana ngani yaon sa harong, naghihiling ki TV, nagkakawat sa PSP buda laptop. Dai ko man tabi pigraraot an kinaban!”
“Bako man sana padaba, awto an nagdadara ki polusyon. An satong koryente, hali an kadaklan kaiyan sa pagsulo ki mga kemikal ngani makagibong sangaw o steam na iyo an minapatalibong sa mga makina na naggigibong koryente. Pag dakol an naggagamit ki koryente, mas kaipuhan mag sulo ki dakol na kemikal. Mas dakol na nasusulong kemikal, mas dakol na polusyon.”
Nahalo si Ada Baruga. Napa-isip sa tinaram ko saiya.
“Uru-aldaw tabi ako ki hiling ki TV, buda kawat ki PSP buda laptop. Buda dawa dai ko na piggagamit, ibarayaan ko sana an mga ini na nag-aandar.”
“Pati Ada su ref na dai mo pigsasarado tulos, dakol na koryente an pigsasayang.” Muya ko siyang paulukon.
“Dakulon akong sinayang na koryente sa pagkabaruga ko; mala digdi mas dakol na kemikal an pigsusulo, mala digdi mas dakol na polusyon, mala digdi mas nag-iinit an kinaban, mas nagdadakol an uran, mas harararom an baha, mas dakol na tawo an mapasiring digdi sa evacuation center.”
Kinugos ko si Ada. Ogma akong nasabutan niya na an koneksiyon kan mga bagay, dulo diyan aram kong mabago na siya. Sabi ko saiya, bako pa hudyan an gabos. Liwaton niya na an saiyang gawi. Imbes maging baruga, magi siyang mapinadaba sa satong kapalibutan buda sa mga bagay na tao sato kan Kagurangnan.
“Iyo tabi, Papa. Gigibuhon ko.” An panuga ni Adang dati Baruga.
Kinugos ko si Ada. Ogma akong nasabutan niya na an koneksiyon kan mga bagay, dulo diyan aram kong mabago na siya. Sabi ko saiya, bako pa hudyan an gabos. Liwaton niya na an saiyang gawi. Imbes maging baruga, magi siyang mapinadaba sa satong kapalibutan buda sa mga bagay na tao sato kan Kagurangnan.
“Iyo tabi, Papa. Gigibuhon ko.” An panuga ni Adang dati Baruga.
sa giromdom kan Sendong
