Mapanos na Ginatan An Satuyang Tataramon

Domingong aga na sana baga an reparo kong oras para sa Bikol. Apisar kan mga misa sa simbahan, itawan man ki halipot na oras sa radio an sadiring tataramon. Sa kadaklan dulo na sa mga kaakian, nagpupuon na ining maging garong bisita sa sarong museo. Sarong pagirumdom na sana na igwa palan kitang pagkanitawo o kultura na satuya palan. Ugaring, iyo ngani an, sa kadaklan na tawo, an pagmating ini garo maka-ilang na, garo taplis na sa presente tang sinublian na mentalidad buda pagtubod kun ano kita: mga Pinoy.

An Pinoy.

An mga kantang bikolnon, Pantomina, Buskay, Duman sa Samuya, Kudot-kudutan, minaburutwa baga hali sa kun sain na baul, dangan pigpapatugtog. Dai ko sierto kun dara sana kan konsensiya kan istasyon para sa katotoohan o sa obligasyon sa mga may edad na, na sa panahon ninda iyo an nangongorog na mga kansiyon. Sa halipot na panahon, natatawan kitang namit kan bulawan na agi-agi kan sadiri tang pagka-Bikolano. Maray na an kaysa dai, sabi ngani. Pero makahadit na sa siring man kaining paagi, an pagpatugtog kan mga ini sa aldaw na sana kan Domingo—an aldaw na reserbado sa mga kagurangan na nagpapatuwal-tuwal na sana kan saindang mga liya-liya, an minatao man ki kababaan ki estado sa mga kantang ini sa mga kaakian: an muya kan mga gurang, dai na ninda titingkugon; an mga muya kan gurang luma na, baduy, uncool, buda iba pa. Digdi man, malinaw tang mahihiling kun ano an importante sa media sa paagi kan mga oras na pigtatawan nindang atensiyon. Importante an mga oras kun sain su mga grupo ki tawo na makusog minabahog sa komersiyo o an mga kaakian buda su bako pa gayong gurang, minadangog o minahiling sainda. Sierto akong bako ining Domingo. Kun Pantomina an yaon sa radio pag Domingo, mga lumang pelikula naman an nasa telebisyon. Mga standard programming ini kumbaga. Nakaugalian nang nilumaan. Garo man iyan su pagsuso ki mga tirigsikan sa mga cultural shows ngani sana maapod na kultural, an pagkaykay kan mga agi-agi kuno kan sarong banwa ngani sana makamukna ki festival. Gabos sagin-sagin, gabos basang-basang. Siring kaini pigmamaanan kan presente an satong pagkanitawo. Ngani sana igwa; pwede na an.

Ano an Pinoy? Ini daw su mga naka t-shirt na may aldaw buda tulong bituon, o su may mga mapa kan Pilipinas sa walang parte kan saindang mga gubing, sa may puso? Ini daw su mga tawong mina saludo sa bandera kan Pilipinas sa flag ceremony, mantang naglalatod-latod an ugat sa pagkanta kan Lupang Hinirang? Ini daw su mga nag darang mga bandera kan Pilipinas sa laban ni Pacquiao, su nagsuporta sa kandidatura ni Venus Raj sa Miss Universe? Ini daw su mga minagamit kan tataramon na Filipino? An kasimbagan sa hapot na ini minasimbag man sa kahaputan na ano an Pilipinas? Sarong nasyon na pigbibilog ki pitong ribong isla. Mayor an mga islang Luzon, Bisaya, Mindanaw. An mga naka-istar sa mga islang ini, mga Pilipino. Nasa irarom sinda gabos kan poder kan Republika na nakatukaw sa Manila. Pigtataram na mga maisog an mga tawong ini, buda dulo an pagpadaba ninda sa sadiri nindang banwaan. Mahihiling an sa nagkaralat na mga monumento buda istatwa ki mga oragon buda hayskul, elementarya, tinampo, banwa na ipinangaran sa mga ini. Dai kitang pagkukulang sa nagsurog kan satong mga kadapatan sa mga parasakop, dai kita nagkulang sa orgulyo para sa satuyang nasyon.

Pero bago kaan, baluon ta daw balikan kun ano kita bago an mga panahon kan mga oragon buda rebolusyon. Kaitong dai pa nabubunyagan ki pangaran ki sarong hading Espanyol an mga islang ini. Kaitong bako pa kita sarong nasyon, kundi mga nasyon. Kaitong mga panahon kan barangay.

Pigtataram bagang kan mga suanoy na panahon, magkataraning na nasyon an katipunan ki isla ining pig-aapod ta ngonian na Pilipinas. Kada rona, may kahadean, an iba magkasururog, an iba magka-iriwal—dai man nagrarayo sa sitwasyon kan magkataraning na nasyon sa kinaban ngonian. Kada nasyon may sadiring mga pagtubod manungod sa kultura, gobyerno, pagsamba, moralidad, buda iba pa. Kada nasyon igwang kasadirihan. Su mga mayaman buda makusog, dakola an nasasakupan, su iba su kaya sana nindang mandohon. Iyo, nagkakaigwang gera, pero nagkakaigwa man na magayon na pagtinarabang-tabang, komersiyo buda turukalan ki kaaraman buda kultura. An sarong kahadean, dai harayong mag-agda ki mga bisita buda ipadayaw an gayon kan saindang pagrogaring buda pamumuhay.

Ini man dadarahon kan nagayunan sa sadiri niyang banwaan para pangarugan. Sa ibang sabi, igwang pagsaralakan kan kultura—sa matanos na paagi.

Kun siring, pano nagkakaigwang salang pagsalak kan kultura? Sa ehemplong pinahiling ko, matanos an nangyaring pag-ako kan sarong tribo kan kultura kan iba, ta pinangarugan ninda ini base sa tabang na maitatao kaini sa saindang kultura, kumbaga pandugang sana ini o pamparambong kan sadiri ninda. Nagigi ining sala pag an nangyayari bako nang pag-arog para sa ikakamaray ninda kundi simple sanang pag-arog para maging kopya sinda kaitong pig-aarog ninda.

Kan nasakop kita kan mga suldados buda padi hali sa kahadean ni Pilipi, pinagsararo kita bilang sarong nasyon na inarog sa pangaran kan pamayong parasakop, kaya Pilipinas. Ini an daga ni Pilipi. Garo baga pag minapatindog kitang bilding, ipangaranan ta ini kan ngaran kan kadsadiri. Nata man ngaya nagpagal pa si Pilipe na pagsararuon an mga nasyon sa Pilipinas? Sigon sa iba, mala daa mabuot siyang parasakop, muya niya kitang pamanahan ki matanos na gobyerno, dawa dai man kitang problema bilang mga suruway na nasyon. Sigon naman sa iba, ginibo ini ni Pilipi, ta ngani mapadali an sistema kan negosyo kan pananakop, sa ibang sabi madali an  dalagan kan pagkakamkam kan yaman hali sa mga isla kun kakagan nindang saro sanang sentro an gobyerno. Saro-sarong nagruluhod sa krus kan Espanya an satong dating soberanyang mga datu. An krus na ini na sa totoo sarong espada. Digdi, saro-sarong napara an mga nasyon-barangay, buda nagi na sanang mga probinsiya. Ikinaag an tukawan kan poder sa barangay ninda Soliman sa Manila, kun sain igwang magayon na doongan, buda harayo sa atake kan dai mapa-utob na balwarte kan mga moro sa Mindanaw. Dakulaon na tabang sa ibang parasakop an ginibong ini kan Espanya na pagsararuon kita, ta mas naging madalion su pagsakop sato. Pagnapasuko an Manila, an sentro kan nasyon, masurunod naman an mga probinsiya.

Sa paghimo satong kolonya kan mga espanyol, na pighiling kan mga sagugurang ta garo mga maputing diyos, namundag man an kolonyal na kaisipan: an solamenteng pinakamakusog na hudong na pinatumar sa satong banwaan. An kolonyal na kaisipan simplihon man sana an depinisyon: magayon an sa gabos, pwera kan sakuya. Nahulpot man ini bako sana sa kapasluan kan iba satuya para sa poder buda atensiyon kan mga nasa poder kundi dara na man kan instink na mabuhay: dehado na an sadiring kultura, na naging kultura kan mga oripon buda nadaog, ma-apil na ako sa kultura kan ganador buda may poder. Nahiling ta an pagrambong kan kaisipan na ini sa kurso kan satong istorya. Sagkod ngonian.

Nilabanan kan mga modernong oragon an kaisipan na ini. Sarong ehemplo na diyan an Tagalistang si Manuel Quezon kan Baler, an pigmimidbid na ama kan tataramon pan-nasyon na inapod kaitong Pilipino na naging Filipino na ngonian.  Matrayumpong napahali ni Quezon sa poder an daan na tataramon pan-nasyon kan Pilipinas na Espanyol sa bertud kan saiyang batas na nagkrear kan Pilipino. Na gabos na nasa irarom kan Republika dapat maggamit kan tataramon na ini. An problema, an nilabanan na kaisipan ni Quezon iyo an saiya man sanang inusol, natukalan sana su apod, naging Imperyalistang kaisipan. Sarong kaisipan na pigpapalakop kan mga bagong nagsalo kan poder paghali kan mga dayo, an nakinabang na maray sa pagsararo sa suruway na nasyon bilang Pilipinas. An Katagalugan.

Pigsermon kan mga Tagalista na an totoong Pinoy daa an nagtataram sa Pilipino o Filipino, ta ini daa an pan-nasyon tang tataramon, bako Espanyol ta bako ta man daa an. Sa bertud kan sugo na ini ni Quezon, nagkaigwang kapangyarihan an tataramon na ini na pig-aapod na Pilipino, na hudyan iyo an naging berdugo kan mga ibang tataramon.

An Filipino.

Kun siring, ano man ngaya ining pig-aapod tang Pilipino o Filipino? Sa Bikolano daw talaga ini, arog kan pagsadiri kaini kan sarong Tagalog? An presenteng depenisyon kan tataramon na ini iyo an na ini daa an pinagsaralak na tataramon sa Pilipinas. Buot sabihon, yaon digdi an Bisaya, Hiligaynon, Bikolano, Ilokano, buda iba pa. An hapot, iyo daw talaga? Bakong pasobra kun tataramon kong 80 porsyento kan Pilipino, Tagalog—baad ngani kulang pa an. An 20 porsyento kaan, o mas diit pa, iyo an pigbaranga-bangaan kan ibang tataramon sa kapuruan. Hali sa Bikol, piggagamit naman kan Pilipino an, oragon. Pero garo sana ini su pig-aapod tang local color. Dakula an duda kong mawot talaga kan nagmukna kan Pilipino na pagsararuon an gabos na tataramon sa Pilipinas, na bako sana tabi limang dila o sampulo, kundi lampas sanggatos. Bako iyan posibleng mangyari. At least sa punto de bista kan linggwistika. Saro ining artipisyal na pag maniobra kan sarong tataramon ngani sana mapangyari an sarong kamawotan kan nagkapirang tawo. Malinaw na an kamawotan na ini iyo an ipako sa poder an Tagalog na pinagayon an pangaran bilang Pilipino bilang solamenteng tataramon kan Pilipinas. Bakong katakod pirmi kan Tagalistang sermon manungod sa pan-nasyon na tataramon an pangaturugan na maging saro sana an tataramon sa bilog na nasyon? Buda, ano an tataramon na ini? Bikol daw? Sebuwano daw? Aram nta na an simbag.

Pero bako lamang iyan an makagirabong katotoohan sa likod kan tataramon na ining pig-aapod tang Pilipino. Mas makangirat su paagi ninda kan paglaog kan nasabing tataramon sa kolektibong pagkaisi kan lambang probinsiya na dawa poro-papano may nawawalat pang nasyon-barangay na kaisipan. Ginamit na ninda an gabos na paagi ki pambubua, ginamit na ngani ninda an tinaram ni Rizal manungod sa sadiring tataramon pabor sa Pilipino. Buot taramon, muya ninda paluwason na pati si Rizal pig-uusol an sarong-tataramon na nasyon, dawa dai pa ngani lamang na konsepto ki Pilipino sa panahon niya. Mala nasa Manila, an tukawan kan poder kan nasyon, madali kan mga ini nagamit an mga institusyon arog kan edukasyon, gobyerno, ahensiya kan kultura, buda iba pa, para i-usol an Filipino-Tagalog na konspirasiya. Buda nagtrayumpo sinda.  Sa eskwelahan, matrayumpo nindang nailugom sa kasusupgan an sadiring mga tataramon sa paagi kan mga maestrang nagturo na an mga sadiring tataramon dayalekto, taramon kan tinampo, dila kan mga tambay buda daing mga inadalan. Kan dai pa nadara kaini an mga estudyante, pigpamulta ninda an mga magtaram sa sadiring tataramon sa higos buda ugot kan mga nag-pa-5-6 na bumbay. Duman na nailubong su satuyang dila-- an tataramon na pamana satuya kan hararom buda mayaman na kultura kan satong mga sagugurang na pig-oorgulyo an saindang pagiging talingkas buda buhi.

Dakula an dilemma na pighahampang kan sarong probinsiyano unong sa saiyang pagka-Pilipino. Kun susundon ta an mga modernong basehan, magiging Pilipino an sarong Bikolano pag nilingawan niya an saiyang pagiging Bikolano. Magiging Pilipino siya pag sinunod niya an saiyang mga maestra na magtaram sa Filipino, i-orgulyo ini labaw sa ibang mga tataramon, dawa an nakagimatan niya. Ini daw an totoong pagiging miyembro kan mga islang ini na pig-aapod tang Pilipinas? Ini daw an pagsunod sa tinaram ni Rizal na padabaon mo an sadiri mong tataramon? Bako.

Sa pagkasabot ko, an pagiging Pilipino, sarong obligasyon sa saimong banwaan. Ano an saimpong banwaan? Manila? O su saimong dinakulaan? An banwaan ko iyo an daga kun hain ako naka-ugat. Dai ki matabang sa dagang ini kundi ako na digdi nagtalubo. Bako man kita mga Tagalog, nata ta lilingawan an Bikol para sana maapod na Pinoy? Kun an pagka-Pinoy dalan para lingawan mo kun sisay ka, habo kong maging Pinoy! Sa mga nagbubusol kan sarong tataramon na nasyon, rumdumon ta kuta na daing Pilipinas kun dai an manlaen-laen na kultura hali sa mga probinsiya. Daing Pilipino kun daing Bikolano, Sebuwano, Ilokano, Ilonggo, buda iba pa. Tama daw na taramon kong, bago ka maging Pinoy, maging Bikolano ka muna? Bago mo i-orgulyo an Filipino, i-orgulyo mo ngona an Bikol?

Dakulon na paagi ki pagraot ki reputasyon ki sarong tataramon, na masanga sa pagkaraot kan iba pang nakatakod digdi, arog kan kultura, pagkanitawo. Buda kamunduan ko ngonian na halos gabos nang paagi ki pagraot an durungan na minaatake digdi. Sarabod-sabod, surusurulbod an mga tirada sa dati na nganing lanog na lengwahe na matatatram tang malinaw na nasa proseso na kan pagkawara. An mga institusyon kan sosyudad na mismo an nangengenot kaini, kaya bako lamang basang-basang an kadipisilan na pighahampang ta. Sagkod ngonian, dawa pigtataram na dai na man ngani piggigibo an barbarikong pagpahalo kan mga estudyante na magtaram sa sadiri nindang tataramon sa mga eskwelahan, lakop na sa palibot ta an prutas kan salang gibong ini. Halos syento porsyentong nakumbinsir na kan mga eskwelahan an satong mga kahimanwa na an sadiri tang mga tataramon dayalekto sana kan pig-aapod nindang Filipino--  na sigon ngani sa opinion kan ibang mga nakakaaram, saro man sanang baryasyon kan Tagalog.

Dai ta pigtataram na dai na kita mag taragalog ta dai ta man malilikayan an katotoohan na an Tagalog aram kan mas dakol na tawo sa Pilipinas. An mawot ko lang iyo an na hilingon ta an Tagalog sa rason sana kan lingwistika. Na saro ining tataramon na magayon gamiton sa pagkumunikar sa mas dakol na tawo—dai nang iba. Pero an taramon na an Tagalog mas halangkawsa Bikol, saro iyan na maating propaganda na ibusol an Tagalog, buda an gadanon an Bikol.

Pinoy ako. Pero dai ko piglilingawan na Bikolano muna ako. Sa totoo, arin an dapat tang ipag-orgulyo? An pagiging Pinoy na iyo an mapagiromdom satuya kan satuyang pagkasakop o an pagiging Bikolano na iyo an mataram satuya na saro kitang buhing tawo?

Mapanos na Ginatan an Satong Tataramon.

Ngonian na Domingo man, mantang kahampang ko sa lamesa an katabang mi sa harong, napaghurunan mi su ginatan niyang minirindalan kasuogma, kaso naraot ta dai naikaag sa ref. Masiramon su ginatan. Niyako, pwertehon kuta itong pamahawan ngonian, kaysa kaining pulang karne buda estrallada. Pero ano pa man, matigsom na. Pero dai man giraray makahinayang su pangyari ta naaraman kong matibay palan si manay bako sana magluto ki ginatan kundi pati su mga sagugurang na luto na pawara na sa saod, arog kan palataw, biniribid, linubak, tapi-tapi. Hinapot ko siya kun tatao man siya maggibo kan butsi? Apod niya palan kaito butsi-butsi. Su kamoteng kahoy bagang linapnad na patalimon, tapos sa laog igwang giniling na mani. Iyo aram niya su kaonon, pero garo dai niya kayang lutuon. Sabi ko sayang man. Sabi niya manghapot-hapot siya. Sa isip ko, ano daw kun may makua pa siyang tatao.

Harani sa giromdom ko an butsi o butsi-butsi, ta kan aki ako ini an saro sa pirmi kaitong pasabat samuya kan samuyang ina paghali siyang saod. An tutong kaining itsura na ihigot sa plastik kan lana, magayon pagpurupilditon buda pagmateon na panuon ini kan palaman na kulor kapeng giniling na mani. Dulo na kun bago pa sanang luto, magayunon an pagmati kan nagdadalnay na mainit na palaman sa saimong ngimot. Kan nagdakula na ako, rumdom ko su naglilibot kaan sa saod na babayi. Rumdumon ko an mahibugon niyang antipara, buda an saiyang silensiyo. Butsi sana an tinda niya sa turu-tray niyang plastik, bako arog kan iba na igwang tsakoy, su saro pang klase ki butsi na may pinipig, tapi-tapi, kutsinta, maha blanka. Garo ini sana an aram niyang gibuhon, ito sana an muya niyang gibuhon sa buhay niya. Pag nahihiling ko na siyang nagdadangadang sa pasilyo kaito sa lumang saodan. Nadudurat na ako, diretso ako sa kaha kan samong tindahan para magkimpit na singko. Pakaubos ko kaan, halat-halat ko naman siya para pagbalik niya mabakal naman ako. Dai ako nagpapaluha pero pwedeng sa giromdom ko na sana masasapar an siring kaan na kaogmahan. Ta sa ngonian, hanapon na an butsi. Su daing girom na babaying may mahibog na antipara, dai ko na lamang nasasabatan ngonian. Baad mala sa silensiyo niya, dai niya naipasa sa iba su paagi kan pagluto kan butsi. Apisar sa dai naman su lumang saodan kun sain kami kuta pwedeng magsabatan.

 An mga proseso baga, siring kan pagluto ki butsi o ginatan, gabos iyan nakasaray sa satuyang tataramon. Sa katunayan, pig-aadalan kan mga sayantipiko an mga tataramon kan mga tawong nakaistar sa kadlagan ngani makatipid sinda sa panahon para magdiskubre ki mga bulong hali sa mga tinanom. Ta yaon sa mga tataramon kan mga tawong-kadlagan nakasaray an ribo-ribong taon na pagmaan, pakigpamuhay, buda pagkasabot kan mga bagay sa kadlagan, na dai kayang maadalan kan mga sayantipikong taga-patag sa sadiri sana ninda. Siring man yaon sa tataramon ta an mga kaaraman manungod sa pagluto, pagbulong, pagtubod, kagayonan o estetika, tali o pilosopiya, paagi o mga proseso sa pan-uru-aldaw, na pwedeng magkawarara sa pagkapara kan tataramon.

Nag-abot na an panahon kun sain dai na ki tatao kun pano talaga an pag-tigsik; nag-abot na an panahon na dai ta aram kun ano talaga an rawitdawit; pwedeng nag-abot na an panahon na dai ta na aram kun pano magluto ki butsi. Paabot na garo an panahon na dai na ki tatao magtanom ki paroy, dai na ki tatao magluto ki pinangat, dai na ki tatao mag-santigwar. Mapuon iyan sa pagkapara kan mga nakakaaram kan termino na piggagamit sa mga bagay na ini. Ano ngaya an “hilamon”? Ano ngaya an “siwo-siwo”? Ano an “natok”? Ano an “ungman”?  Yaon na gabos sa lubungan.

Bako ini apokaliptikong pagmaan. Dai ko mawot an manakot. Pero pagpinadanay ta an salang pagsubli ki kultura sa iba, an mangyayari bako pagparambong ki kultura kundi pag-hugot ki kultura. Pag pinadanay tang magtangad sa iba, ikakasupog ta an satong sadiri. Pagpinadanay ta an supog o kawaran ki pag-orgulyo sa kun ano an satuya arog kan sadiring tataramon, aakuon ta an tataramon kan iba bilang satuya, buda ini an satuyang i-oorgulyo. Pag inurgulyo ta an iba, ikakaati ta an satong sadiri, ta dai man ki nakakapagsirbi sa duwang kagurangnan, kaya kun yaon ka sa saro, an saro saimong oorihan.

Giraray nangangapudan ako sa gabos na makakasabot, na an resureksiyon kan satong tataramon dai mapuon sa tinampo. Ta an kadaklan na yaon sa tinampo, igwang salang pangaturugan na maging arog satuya. Sa mga paraturo, sa mga amo, sa mga pigtatangad, sa mga tawong pigrerespeto kan banwaan, dawa sa mga mayaman, sainda mapuon ini. Sa pagliwat ninda kan saindang paghiling manungod sa satong pagkanitawo, gatos an maarog. Sa sarong paraturo na magtanos kan pagkakasala kan sistema kan edukasyon sa satuyang tataramon, dakol na payo an magigiyahan. Sa sarong politiko na mag-usol sa gobyerno kan paghimo kan sadiring tataramon, dakol an matatanyog na mga ulang. Sa sarong executive, manager o amo na magtaram sa sadiri niyang tataramon na may pag-orgulyo buda pagpadaba, makakaday niya an saiyang mga tawohan na nagtutubod sa katanosan kan saiyang panindugan. Dawa an sarong mayaman na pamilya na maggamit ki Bikol, mapuon sinda kan pagkaraot kan salang imahe o istigma, na Tagalog buda Ingles an tataramon kan pag-uswag buda ginhawa. Sa kada magkahimanwa na magtuparan sa dayong lugar na maghuron o magkumustahan sa tataramon na gamit ninda kan yaon pa sinda sa saindang ginikanan, sarong hangos an nadudugang sa satong tataramon.

Masiramon su ginatan na minirindalan ko kasuogma. Tama su mga bangot, tama su pakatimpla. Pero orog sa gabos, masiram an lutong ito ta niluto ito sa dapog kan samuyang harong, buda an mga ibinangot duman su mga nagturubo sa sadiri kong daga. Sa pagpanos kaini, dai akong takot, dai akong panhinayang na labi-labi, ta yaon pa si manay digdi para lumuto gilayon ki panibago. Pighiling ko ugaring an pagpanos na ini bilang sarong pataan. Pataan na an tataramon ta pwedeng masiramon na ginatan, na oras na pumanos dai ta na ini makakakan, buda dai na ki tataong lumuto kaini gilayon.

Setyembre 11-13, 2010. Pawa-Karangahan, Tabaco.