PATANID

“HURRY UP PLEASE IT’S TIME”
II. A Game of Chess. The Wasteland. T.S. Eliot

Punan ta nang mabuhay.
Dai nang oras.
Ano an muya mong gibuhon?
Halion an mga ulang:
oras, katanosan, sukol.
Ano na ngani palan
an dapat tang gibuhon
sa kinaban?
Maglaog sa mga pinto
nganing hali sa mga kwarto
magtanaw sa mga bintana?
Pirming nasa ibang lugar
an muyang maabtan.
Punan mo nang mabuhay.

Nugad an pagtubod
na matutuparan ta pa
an satong paggurang
an minaatas
kan satong kaakian.
An bilog tang buhay
talibong sa paghingowa
na makasampot—
sa sarong aga—
an kahamanan kan gabos
tang pag-ipos. Dai nang oras;
daing kasagkodan na talimon
an buhay.

Gurano kalawig an sarong ulok?
Pano ta maaaraman
kun ogmahon kita
para magbilang? Sa kamunduan sana
kita nakakasukol,
minatugot na oripunon kan kinaban
para sa tandan na máogma na kita
kinaagahan.
An mga nagpaplano baga
su siertong yaon pa pagka-aga
an arog satuya
dapat priming mangandam.

Punan ta nang mabuhay.
Nuarin mo bubuhian an sadiri,
nuarin ka dai na mapugol?
An mga nag-uulang saimo
ika man sana an kagibo.
Igwang agihan sa likod
kan mga ospisina buda harong,
sa puro kan patanid buda agrutong.
An higod na dalan; an nabalanganan!
Duman ka rumayo,
harayo sa kadaklan.
An lumang kawatan.
An natad na sabot kan mga parot.
An nakuang harong
kan mga daing masirungan,
kan mga bua buda ayam.
Nuarin ka madigdi
buda rumdumon an kantidad
kan sarong mahalnas na batiris
buda ngabil ki burak.
Nuarin mo itutukal an gabos
sa sarong korona ki bayawas
sa panos kan saimong pinadaba
o sa lindong kan mga saradit
na kadlagan na an sagkodan
daing nakakaaram?
Dai nang oras.


Hulyo 21, 2010. MTC.

KASUBANGI,

NAGADAN NA NAMAN AKO

Namati mo nang magadan
     buda mabuhay liwat?

Su ibusol ka sa puro kan takot 
     buda bawion ka giraray kan paglaom.

Napapara palan managgad an kinaban
     nawawalat sana an solo-solo mong sadiri.

Siring kan bago ka akion kaitong panahon 
     ika sana buda an saimong kaglalang


     sa pribado nindong huron.

Saro daw na kamugtakan na dapat kuguson 
     o trahedyang hudong an pakalaom ko


     sa sakuyang payo?

An sumarig ako sa sakuyang lambang hinangos
     an mauripon kan hadit oras na ini pumatod-patod.

Paulok kan kagabsan o dukot sa daga kong kahayupan
     an dai ko nungka pagka-ako kan katalingkasan

sa lawas kong ining papangyarihan kan sakuyang kagadanan?


Hulyo 20, 2010. MTC, Tabaco City.

SOMEWHERE IN TIME

Daing namit an kinaban
na saiyang binalikan
siyang nagbyahe sa panahon
para sa sarong antigong hiyom.

Arin an dai niya maako?
An pakaraot kan madali na kutang mahaman
o an buhay niya
na nagkalaog sana
sa pag-andar pabalik kan orasan?

Nakabuhi an haranihon na kuta,
ano pa man an dahilan?
Naatas an hudyan niyang aldaw
sa paghanap ki pabalik na pintuan
pero sa hudyan sa bukas na bintana
hinampang niya an katotoohan
kan sarong tanawon, kaawagan
na dawa sain wara an rason niya
para pumadagos.

Nanubig an mata niya sa takot
na dai nang paglaom sa pagmaan.
Paoro-otro sa saiyang girumdom
an pagkamuot na kasukol ki tugtog
mantang an isog kan de yelong panahon
luway-luway siyang pigpapakaturog.

Hulyo 19, 2010

Elise: Is it you? Is it?

KURIT KAN BAGONG SAOD

Paoro-otro an tabyon
kan nakabitay na plastik
ki pansit sa huyop kan aga,
alanganin na kawat o paglíngâ.
Pero kaipuhan hàbason
kan tulong aki an kalwag
sa tahaw kan pagmangno
kan saindang mga nigo.

Hinugon an paghalat
kan mga làbas
na an kantidad
nagtatare sa lìpot kan oras.
Nagkakagrat an saindang padayaw
sa bungog na bulsa kan tikapo.
Pero na-uubakan an babaying
minapaso sa pasilyo ki maan
mantang an isip niya buda pagka-isi
nasa kun anong rarom buda agda.

Pigkakaon ngonian kan ragit
an natipon na danaw
kan kasubangging takig.
Berde dawa nuarin
siring kan enot
an kulor kan lábog.
Mantang an ngaran kan bàgong higante
nakatigib sa anyil na tore,
sa bàgong saod
nagkakanap an dating mùrit
nagbibilog ki panibagong nakaagi
hali sa abo kan daan
pigsususog an sadiri.

Hulyo22, 2010. Pighihiling ko an saod hali sa Lecture Room 2 sa MTC Albay.

AN MGA GADAN

Nagkahiriling na ninda
kun ano sinda bago inaki.
Napano an saindang mga mata ki tali.

Pigkakatakutan, ta halos diyos
an saindang halo
pakasabat sainda kan kasimbagan
sa puro kan takot.
An liwanag na naglinaw
tinunaw an tada kan saindang pagkatawo
pinalataw an saindang pagka-ilaw.

Hulyo 14, 2010. Karangahan.

SOMA RASA; O MGA DIYOS SANA AN PWEDENG MABUYONG; O AN PAGBALO KAN TAWO SA HUTOK KAN MGA DIYOS

"Alkohol, alkohol, isip mo'y nabubuhol."
Alkohol. Circus. Eresarheads. R. Marasigan.

Sabi daa, nakakagibong tula si Edgar Allan Poe pagluyong, aber daw binalo ta baga. Dai man ki kinaiba, parehong proseso, mas maliday sana. Gabos man baga pagluyong maliday. Napapabayle ka ngani, napapataram ki mga dai mo kaya, nugad ngani mas may kamugtakan an nasasabi mo, nugad mas may direksiyon.

Dai kita magparabua-buang pagsulangon an kabuyongan, ta sa kultura ta baga sentro an. An gumamit ki ibang paagi para masagkod an sarong estado ki pag-isip. Payote, marijuana, alak, buda iba pa. Kasuarin ini naging bawal? Kan pag-abot kan pig-aapod tang sibilisasyon? Kan mas dakol na tawo an dai na kaya an saindang alak an saindang droga, an saindang sadiri.

Pero nasa kultura ta an maghanap ki tabang sa ibang paagi para buhian an sadiri.

An utak kan tawo garo sarong instrumento pan musika na gabos na posibilidad pwede. Bako ini sarong diretsong tanos an dalagan na kaipuhan ihipid ki mga nakalinyadang mga paagi. Dakulon na posibilidad an satong hutok na pwedeng maipahiling sa tabang kan mga paagi sa luwas kaini.

Kaito, nagbalo ako magsurat na nasa hararom na epekto kan dahon kan cannabis, na-overwhelm ako kan eksperiensiya kaya dai nabukod kan sakong pagsurat su mga nagkakarawat sa sakong hutok. Binalikan ko ito kan ubat na ako, an luwas sarong mosaic na an makakasabot sana iyo an hutok na nakasangat sa eksistensiyang hatod kan kaluyungan sa awot. Dai ko na inutro su pagsurat sa siring kaitong sitwasyon dawa inotro ko su pagsapar kan kabuyongan sa elementong ito.

Kun iisipon, an gabos na ini, alak, cannabis, guiafenesen, amphitamine, gabos man sana estado ki pagkabuyong. An problema su mga tawong dai kayang dumara kan saindang pagkabuyong. Legal an alak, dawa may minalupig, minagadan, minahabas, minagibong kabuahan sa irarom kan impluwensiya kan alkohol. Nata bawal an awot buda iba pa? Baga man kun magbawal dapat igwang kamugtakan. Bako base sa medium kundi sa naggagamit. Ibawal ta su nagkapirang tawo na dai kaya an saindang droga o alak. Ugaring sa hiling kan sosyudad mas tipid kun ibawal gabos, encloso.

Kun sibilisado kita gabos dai man kutang problema an gabos na pampabuyong. Kun kaya tang darahon an satong awot buda gapo. Pwede man kuta ini arog kan alak. Pero kadaklan sato tsokoleyt.

Kaya dapat sato turuan muna maging desente buda sibilisado bago kita mag-irinom buda magchuruchongki.

Magayon baga kuta mamatean an estado kan isip sa irarom kan LSD o heroin. An adiksiyon sana ugaring an problema. Dawa dai ako na-adik sa mga ini, sa hiling ko aram ko an rason kun nata igwang adiksiyon. Bako ini depenitibo pero igwang basehan sa nagkapira kong kamidbid kun nata sinda nagkaararog kaito.

Sa hiling ko an punto man sana kan gabos na pampabuyong kairiba na an droga, iyo an apisar sa bagong eksperiensiya, ay pagdulag. Sa mga tawong may muyang dulagan, napapa-asa sinda sa kabuyongan, droga man o alak, pero sa ibang dai man na rason, an gabos gari sana pagtana. Iyo, nakaka-adik an mga bagay arog kan sigarilyo buda alak, pero an mga nagtatao man kayang motibasyon sa mga ini, bako an mismong adiksiyon kundi kadaklan peer pressure o nganing makalaog sa sarong grupo o barkadahan. Apisar kaini kadaklan sa mga nagpuon mag-inom ki alak dai ngani lamang muya an namit kan likidong ini kundi ngani sana maka-jamming sa saindang mga pag-iriba ninda.

Sa droga garo siring man an nangyayari, bago an totoong adiksiyon. Bago an totoong adiksiyon, adiksiyon nguna sa pag-iribahan na an droga an nasa tahaw.

(Buda an adiksiyon baga sarong helang na bako man sana sa droga nakukua. Igwang adik sa mahamis, sa maaskad, sa pirak, sa porn, sa poder, na gabos man nakakaraot sa lawas, isip buda kalag.)

Magayon kuta kun gabos kita dai na kaipuhan na kaibahan, na sa sadiri ta perpekto na kita, ngani an mga bagay na ini, alak, MJ, tobats, gabos na sana rason para magkasararo, pero bako para magakudan.
Nugad nahihiling ko man an kamarayan kan sarong isip na nakakabiyahe sa artipisyal na paagi. Ibang eksperiyensiya. Garo tuyong pangaturugan o nasasabutan mo an pinakaharararom na mga sikreto kan mga musikang pigdadarangog mo. An matawan kang ibang klaseng pagmaan, pagdangog o pagmate.

Pero, iyo ngani an, bako para sa gabos. Para sana sa mga halangkaw na padi buda babaylan kan sarong tribo o para sana sa mga devas o demigods. Ta totoo an kabuyongan, kaito pang suanoy na panahon, kaso sa estado kan satuyang hutok sa ngonian, sa kahibabawan buda kahayakpitan, bako na gabos may tamang kapasidad para saparon an mga ugay na ini.

8/1/2010.Pawa, Tabaco City.

PAUKOD

Muya takang paogmahon pero dai ko na aram.
Nawara na ako sa pakamidbid kan mga dalan pasiring sa saimong daghan.
Pano na ngani ito? An paulukon ka? An kahurunon ka sagkod maging tubig
an mga bituon sa itom na magdamlag? Sain na ngani an lindok mo,
an mga malumoy mong parte palaog saimo?
Muya kong hubadon an sarabod mong mga koneksiyon
ngani makagios ini, gilayon magmawot na makisugpon.
Pero pano na ngani ito? Pano na ngani an makikawat saimo?

Linansi kita kan panahon.
Bako ito an maparambong kan satong puon.
Ito an malaom, sagkod mapugod ini buda mapumpong.
Aki pa an satong lawas pero hinabas sato an satong kaakian
kan sagugurang na kaisipan kan kinaban.
Pareho ta man sana baga kuta kaipuhan maghangos.
Kaso binasol ta sa lambang saro an satong lambang pagkalunod.
Sagkod sa magtubod kitang ika buda ako an dapat basulon buda magpahunod.

An uyam naging orag.
An orag naging dagit.
An dagit naging silensiyo.
Naging lipot. Naging espasyo.
An kaawagan sa tahaw kan satong higdaan
nakangangang pano ki ngipon.
Ramog ki isog, tunok buda matarom na tataramon
nauubusan ki kusog an sakong kamot
na balyohon an siring na disyerto
dulo na kun dai ko man sierto
kun sa ibong sisimbagon mo man ako.

Hunyo 30-Hulyo 1, 2010.
Pawa. 

Mapanos na Ginatan An Satuyang Tataramon

Domingong aga na sana baga an reparo kong oras para sa Bikol. Apisar kan mga misa sa simbahan, itawan man ki halipot na oras sa radio an sadiring tataramon. Sa kadaklan dulo na sa mga kaakian, nagpupuon na ining maging garong bisita sa sarong museo. Sarong pagirumdom na sana na igwa palan kitang pagkanitawo o kultura na satuya palan. Ugaring, iyo ngani an, sa kadaklan na tawo, an pagmating ini garo maka-ilang na, garo taplis na sa presente tang sinublian na mentalidad buda pagtubod kun ano kita: mga Pinoy.

An Pinoy.

An mga kantang bikolnon, Pantomina, Buskay, Duman sa Samuya, Kudot-kudutan, minaburutwa baga hali sa kun sain na baul, dangan pigpapatugtog. Dai ko sierto kun dara sana kan konsensiya kan istasyon para sa katotoohan o sa obligasyon sa mga may edad na, na sa panahon ninda iyo an nangongorog na mga kansiyon. Sa halipot na panahon, natatawan kitang namit kan bulawan na agi-agi kan sadiri tang pagka-Bikolano. Maray na an kaysa dai, sabi ngani. Pero makahadit na sa siring man kaining paagi, an pagpatugtog kan mga ini sa aldaw na sana kan Domingo—an aldaw na reserbado sa mga kagurangan na nagpapatuwal-tuwal na sana kan saindang mga liya-liya, an minatao man ki kababaan ki estado sa mga kantang ini sa mga kaakian: an muya kan mga gurang, dai na ninda titingkugon; an mga muya kan gurang luma na, baduy, uncool, buda iba pa. Digdi man, malinaw tang mahihiling kun ano an importante sa media sa paagi kan mga oras na pigtatawan nindang atensiyon. Importante an mga oras kun sain su mga grupo ki tawo na makusog minabahog sa komersiyo o an mga kaakian buda su bako pa gayong gurang, minadangog o minahiling sainda. Sierto akong bako ining Domingo. Kun Pantomina an yaon sa radio pag Domingo, mga lumang pelikula naman an nasa telebisyon. Mga standard programming ini kumbaga. Nakaugalian nang nilumaan. Garo man iyan su pagsuso ki mga tirigsikan sa mga cultural shows ngani sana maapod na kultural, an pagkaykay kan mga agi-agi kuno kan sarong banwa ngani sana makamukna ki festival. Gabos sagin-sagin, gabos basang-basang. Siring kaini pigmamaanan kan presente an satong pagkanitawo. Ngani sana igwa; pwede na an.

Ano an Pinoy? Ini daw su mga naka t-shirt na may aldaw buda tulong bituon, o su may mga mapa kan Pilipinas sa walang parte kan saindang mga gubing, sa may puso? Ini daw su mga tawong mina saludo sa bandera kan Pilipinas sa flag ceremony, mantang naglalatod-latod an ugat sa pagkanta kan Lupang Hinirang? Ini daw su mga nag darang mga bandera kan Pilipinas sa laban ni Pacquiao, su nagsuporta sa kandidatura ni Venus Raj sa Miss Universe? Ini daw su mga minagamit kan tataramon na Filipino? An kasimbagan sa hapot na ini minasimbag man sa kahaputan na ano an Pilipinas? Sarong nasyon na pigbibilog ki pitong ribong isla. Mayor an mga islang Luzon, Bisaya, Mindanaw. An mga naka-istar sa mga islang ini, mga Pilipino. Nasa irarom sinda gabos kan poder kan Republika na nakatukaw sa Manila. Pigtataram na mga maisog an mga tawong ini, buda dulo an pagpadaba ninda sa sadiri nindang banwaan. Mahihiling an sa nagkaralat na mga monumento buda istatwa ki mga oragon buda hayskul, elementarya, tinampo, banwa na ipinangaran sa mga ini. Dai kitang pagkukulang sa nagsurog kan satong mga kadapatan sa mga parasakop, dai kita nagkulang sa orgulyo para sa satuyang nasyon.

Pero bago kaan, baluon ta daw balikan kun ano kita bago an mga panahon kan mga oragon buda rebolusyon. Kaitong dai pa nabubunyagan ki pangaran ki sarong hading Espanyol an mga islang ini. Kaitong bako pa kita sarong nasyon, kundi mga nasyon. Kaitong mga panahon kan barangay.

Pigtataram bagang kan mga suanoy na panahon, magkataraning na nasyon an katipunan ki isla ining pig-aapod ta ngonian na Pilipinas. Kada rona, may kahadean, an iba magkasururog, an iba magka-iriwal—dai man nagrarayo sa sitwasyon kan magkataraning na nasyon sa kinaban ngonian. Kada nasyon may sadiring mga pagtubod manungod sa kultura, gobyerno, pagsamba, moralidad, buda iba pa. Kada nasyon igwang kasadirihan. Su mga mayaman buda makusog, dakola an nasasakupan, su iba su kaya sana nindang mandohon. Iyo, nagkakaigwang gera, pero nagkakaigwa man na magayon na pagtinarabang-tabang, komersiyo buda turukalan ki kaaraman buda kultura. An sarong kahadean, dai harayong mag-agda ki mga bisita buda ipadayaw an gayon kan saindang pagrogaring buda pamumuhay.

Ini man dadarahon kan nagayunan sa sadiri niyang banwaan para pangarugan. Sa ibang sabi, igwang pagsaralakan kan kultura—sa matanos na paagi.

Kun siring, pano nagkakaigwang salang pagsalak kan kultura? Sa ehemplong pinahiling ko, matanos an nangyaring pag-ako kan sarong tribo kan kultura kan iba, ta pinangarugan ninda ini base sa tabang na maitatao kaini sa saindang kultura, kumbaga pandugang sana ini o pamparambong kan sadiri ninda. Nagigi ining sala pag an nangyayari bako nang pag-arog para sa ikakamaray ninda kundi simple sanang pag-arog para maging kopya sinda kaitong pig-aarog ninda.

Kan nasakop kita kan mga suldados buda padi hali sa kahadean ni Pilipi, pinagsararo kita bilang sarong nasyon na inarog sa pangaran kan pamayong parasakop, kaya Pilipinas. Ini an daga ni Pilipi. Garo baga pag minapatindog kitang bilding, ipangaranan ta ini kan ngaran kan kadsadiri. Nata man ngaya nagpagal pa si Pilipe na pagsararuon an mga nasyon sa Pilipinas? Sigon sa iba, mala daa mabuot siyang parasakop, muya niya kitang pamanahan ki matanos na gobyerno, dawa dai man kitang problema bilang mga suruway na nasyon. Sigon naman sa iba, ginibo ini ni Pilipi, ta ngani mapadali an sistema kan negosyo kan pananakop, sa ibang sabi madali an  dalagan kan pagkakamkam kan yaman hali sa mga isla kun kakagan nindang saro sanang sentro an gobyerno. Saro-sarong nagruluhod sa krus kan Espanya an satong dating soberanyang mga datu. An krus na ini na sa totoo sarong espada. Digdi, saro-sarong napara an mga nasyon-barangay, buda nagi na sanang mga probinsiya. Ikinaag an tukawan kan poder sa barangay ninda Soliman sa Manila, kun sain igwang magayon na doongan, buda harayo sa atake kan dai mapa-utob na balwarte kan mga moro sa Mindanaw. Dakulaon na tabang sa ibang parasakop an ginibong ini kan Espanya na pagsararuon kita, ta mas naging madalion su pagsakop sato. Pagnapasuko an Manila, an sentro kan nasyon, masurunod naman an mga probinsiya.

Sa paghimo satong kolonya kan mga espanyol, na pighiling kan mga sagugurang ta garo mga maputing diyos, namundag man an kolonyal na kaisipan: an solamenteng pinakamakusog na hudong na pinatumar sa satong banwaan. An kolonyal na kaisipan simplihon man sana an depinisyon: magayon an sa gabos, pwera kan sakuya. Nahulpot man ini bako sana sa kapasluan kan iba satuya para sa poder buda atensiyon kan mga nasa poder kundi dara na man kan instink na mabuhay: dehado na an sadiring kultura, na naging kultura kan mga oripon buda nadaog, ma-apil na ako sa kultura kan ganador buda may poder. Nahiling ta an pagrambong kan kaisipan na ini sa kurso kan satong istorya. Sagkod ngonian.

Nilabanan kan mga modernong oragon an kaisipan na ini. Sarong ehemplo na diyan an Tagalistang si Manuel Quezon kan Baler, an pigmimidbid na ama kan tataramon pan-nasyon na inapod kaitong Pilipino na naging Filipino na ngonian.  Matrayumpong napahali ni Quezon sa poder an daan na tataramon pan-nasyon kan Pilipinas na Espanyol sa bertud kan saiyang batas na nagkrear kan Pilipino. Na gabos na nasa irarom kan Republika dapat maggamit kan tataramon na ini. An problema, an nilabanan na kaisipan ni Quezon iyo an saiya man sanang inusol, natukalan sana su apod, naging Imperyalistang kaisipan. Sarong kaisipan na pigpapalakop kan mga bagong nagsalo kan poder paghali kan mga dayo, an nakinabang na maray sa pagsararo sa suruway na nasyon bilang Pilipinas. An Katagalugan.

Pigsermon kan mga Tagalista na an totoong Pinoy daa an nagtataram sa Pilipino o Filipino, ta ini daa an pan-nasyon tang tataramon, bako Espanyol ta bako ta man daa an. Sa bertud kan sugo na ini ni Quezon, nagkaigwang kapangyarihan an tataramon na ini na pig-aapod na Pilipino, na hudyan iyo an naging berdugo kan mga ibang tataramon.

An Filipino.

Kun siring, ano man ngaya ining pig-aapod tang Pilipino o Filipino? Sa Bikolano daw talaga ini, arog kan pagsadiri kaini kan sarong Tagalog? An presenteng depenisyon kan tataramon na ini iyo an na ini daa an pinagsaralak na tataramon sa Pilipinas. Buot sabihon, yaon digdi an Bisaya, Hiligaynon, Bikolano, Ilokano, buda iba pa. An hapot, iyo daw talaga? Bakong pasobra kun tataramon kong 80 porsyento kan Pilipino, Tagalog—baad ngani kulang pa an. An 20 porsyento kaan, o mas diit pa, iyo an pigbaranga-bangaan kan ibang tataramon sa kapuruan. Hali sa Bikol, piggagamit naman kan Pilipino an, oragon. Pero garo sana ini su pig-aapod tang local color. Dakula an duda kong mawot talaga kan nagmukna kan Pilipino na pagsararuon an gabos na tataramon sa Pilipinas, na bako sana tabi limang dila o sampulo, kundi lampas sanggatos. Bako iyan posibleng mangyari. At least sa punto de bista kan linggwistika. Saro ining artipisyal na pag maniobra kan sarong tataramon ngani sana mapangyari an sarong kamawotan kan nagkapirang tawo. Malinaw na an kamawotan na ini iyo an ipako sa poder an Tagalog na pinagayon an pangaran bilang Pilipino bilang solamenteng tataramon kan Pilipinas. Bakong katakod pirmi kan Tagalistang sermon manungod sa pan-nasyon na tataramon an pangaturugan na maging saro sana an tataramon sa bilog na nasyon? Buda, ano an tataramon na ini? Bikol daw? Sebuwano daw? Aram nta na an simbag.

Pero bako lamang iyan an makagirabong katotoohan sa likod kan tataramon na ining pig-aapod tang Pilipino. Mas makangirat su paagi ninda kan paglaog kan nasabing tataramon sa kolektibong pagkaisi kan lambang probinsiya na dawa poro-papano may nawawalat pang nasyon-barangay na kaisipan. Ginamit na ninda an gabos na paagi ki pambubua, ginamit na ngani ninda an tinaram ni Rizal manungod sa sadiring tataramon pabor sa Pilipino. Buot taramon, muya ninda paluwason na pati si Rizal pig-uusol an sarong-tataramon na nasyon, dawa dai pa ngani lamang na konsepto ki Pilipino sa panahon niya. Mala nasa Manila, an tukawan kan poder kan nasyon, madali kan mga ini nagamit an mga institusyon arog kan edukasyon, gobyerno, ahensiya kan kultura, buda iba pa, para i-usol an Filipino-Tagalog na konspirasiya. Buda nagtrayumpo sinda.  Sa eskwelahan, matrayumpo nindang nailugom sa kasusupgan an sadiring mga tataramon sa paagi kan mga maestrang nagturo na an mga sadiring tataramon dayalekto, taramon kan tinampo, dila kan mga tambay buda daing mga inadalan. Kan dai pa nadara kaini an mga estudyante, pigpamulta ninda an mga magtaram sa sadiring tataramon sa higos buda ugot kan mga nag-pa-5-6 na bumbay. Duman na nailubong su satuyang dila-- an tataramon na pamana satuya kan hararom buda mayaman na kultura kan satong mga sagugurang na pig-oorgulyo an saindang pagiging talingkas buda buhi.

Dakula an dilemma na pighahampang kan sarong probinsiyano unong sa saiyang pagka-Pilipino. Kun susundon ta an mga modernong basehan, magiging Pilipino an sarong Bikolano pag nilingawan niya an saiyang pagiging Bikolano. Magiging Pilipino siya pag sinunod niya an saiyang mga maestra na magtaram sa Filipino, i-orgulyo ini labaw sa ibang mga tataramon, dawa an nakagimatan niya. Ini daw an totoong pagiging miyembro kan mga islang ini na pig-aapod tang Pilipinas? Ini daw an pagsunod sa tinaram ni Rizal na padabaon mo an sadiri mong tataramon? Bako.

Sa pagkasabot ko, an pagiging Pilipino, sarong obligasyon sa saimong banwaan. Ano an saimpong banwaan? Manila? O su saimong dinakulaan? An banwaan ko iyo an daga kun hain ako naka-ugat. Dai ki matabang sa dagang ini kundi ako na digdi nagtalubo. Bako man kita mga Tagalog, nata ta lilingawan an Bikol para sana maapod na Pinoy? Kun an pagka-Pinoy dalan para lingawan mo kun sisay ka, habo kong maging Pinoy! Sa mga nagbubusol kan sarong tataramon na nasyon, rumdumon ta kuta na daing Pilipinas kun dai an manlaen-laen na kultura hali sa mga probinsiya. Daing Pilipino kun daing Bikolano, Sebuwano, Ilokano, Ilonggo, buda iba pa. Tama daw na taramon kong, bago ka maging Pinoy, maging Bikolano ka muna? Bago mo i-orgulyo an Filipino, i-orgulyo mo ngona an Bikol?

Dakulon na paagi ki pagraot ki reputasyon ki sarong tataramon, na masanga sa pagkaraot kan iba pang nakatakod digdi, arog kan kultura, pagkanitawo. Buda kamunduan ko ngonian na halos gabos nang paagi ki pagraot an durungan na minaatake digdi. Sarabod-sabod, surusurulbod an mga tirada sa dati na nganing lanog na lengwahe na matatatram tang malinaw na nasa proseso na kan pagkawara. An mga institusyon kan sosyudad na mismo an nangengenot kaini, kaya bako lamang basang-basang an kadipisilan na pighahampang ta. Sagkod ngonian, dawa pigtataram na dai na man ngani piggigibo an barbarikong pagpahalo kan mga estudyante na magtaram sa sadiri nindang tataramon sa mga eskwelahan, lakop na sa palibot ta an prutas kan salang gibong ini. Halos syento porsyentong nakumbinsir na kan mga eskwelahan an satong mga kahimanwa na an sadiri tang mga tataramon dayalekto sana kan pig-aapod nindang Filipino--  na sigon ngani sa opinion kan ibang mga nakakaaram, saro man sanang baryasyon kan Tagalog.

Dai ta pigtataram na dai na kita mag taragalog ta dai ta man malilikayan an katotoohan na an Tagalog aram kan mas dakol na tawo sa Pilipinas. An mawot ko lang iyo an na hilingon ta an Tagalog sa rason sana kan lingwistika. Na saro ining tataramon na magayon gamiton sa pagkumunikar sa mas dakol na tawo—dai nang iba. Pero an taramon na an Tagalog mas halangkawsa Bikol, saro iyan na maating propaganda na ibusol an Tagalog, buda an gadanon an Bikol.

Pinoy ako. Pero dai ko piglilingawan na Bikolano muna ako. Sa totoo, arin an dapat tang ipag-orgulyo? An pagiging Pinoy na iyo an mapagiromdom satuya kan satuyang pagkasakop o an pagiging Bikolano na iyo an mataram satuya na saro kitang buhing tawo?

Mapanos na Ginatan an Satong Tataramon.

Ngonian na Domingo man, mantang kahampang ko sa lamesa an katabang mi sa harong, napaghurunan mi su ginatan niyang minirindalan kasuogma, kaso naraot ta dai naikaag sa ref. Masiramon su ginatan. Niyako, pwertehon kuta itong pamahawan ngonian, kaysa kaining pulang karne buda estrallada. Pero ano pa man, matigsom na. Pero dai man giraray makahinayang su pangyari ta naaraman kong matibay palan si manay bako sana magluto ki ginatan kundi pati su mga sagugurang na luto na pawara na sa saod, arog kan palataw, biniribid, linubak, tapi-tapi. Hinapot ko siya kun tatao man siya maggibo kan butsi? Apod niya palan kaito butsi-butsi. Su kamoteng kahoy bagang linapnad na patalimon, tapos sa laog igwang giniling na mani. Iyo aram niya su kaonon, pero garo dai niya kayang lutuon. Sabi ko sayang man. Sabi niya manghapot-hapot siya. Sa isip ko, ano daw kun may makua pa siyang tatao.

Harani sa giromdom ko an butsi o butsi-butsi, ta kan aki ako ini an saro sa pirmi kaitong pasabat samuya kan samuyang ina paghali siyang saod. An tutong kaining itsura na ihigot sa plastik kan lana, magayon pagpurupilditon buda pagmateon na panuon ini kan palaman na kulor kapeng giniling na mani. Dulo na kun bago pa sanang luto, magayunon an pagmati kan nagdadalnay na mainit na palaman sa saimong ngimot. Kan nagdakula na ako, rumdom ko su naglilibot kaan sa saod na babayi. Rumdumon ko an mahibugon niyang antipara, buda an saiyang silensiyo. Butsi sana an tinda niya sa turu-tray niyang plastik, bako arog kan iba na igwang tsakoy, su saro pang klase ki butsi na may pinipig, tapi-tapi, kutsinta, maha blanka. Garo ini sana an aram niyang gibuhon, ito sana an muya niyang gibuhon sa buhay niya. Pag nahihiling ko na siyang nagdadangadang sa pasilyo kaito sa lumang saodan. Nadudurat na ako, diretso ako sa kaha kan samong tindahan para magkimpit na singko. Pakaubos ko kaan, halat-halat ko naman siya para pagbalik niya mabakal naman ako. Dai ako nagpapaluha pero pwedeng sa giromdom ko na sana masasapar an siring kaan na kaogmahan. Ta sa ngonian, hanapon na an butsi. Su daing girom na babaying may mahibog na antipara, dai ko na lamang nasasabatan ngonian. Baad mala sa silensiyo niya, dai niya naipasa sa iba su paagi kan pagluto kan butsi. Apisar sa dai naman su lumang saodan kun sain kami kuta pwedeng magsabatan.

 An mga proseso baga, siring kan pagluto ki butsi o ginatan, gabos iyan nakasaray sa satuyang tataramon. Sa katunayan, pig-aadalan kan mga sayantipiko an mga tataramon kan mga tawong nakaistar sa kadlagan ngani makatipid sinda sa panahon para magdiskubre ki mga bulong hali sa mga tinanom. Ta yaon sa mga tataramon kan mga tawong-kadlagan nakasaray an ribo-ribong taon na pagmaan, pakigpamuhay, buda pagkasabot kan mga bagay sa kadlagan, na dai kayang maadalan kan mga sayantipikong taga-patag sa sadiri sana ninda. Siring man yaon sa tataramon ta an mga kaaraman manungod sa pagluto, pagbulong, pagtubod, kagayonan o estetika, tali o pilosopiya, paagi o mga proseso sa pan-uru-aldaw, na pwedeng magkawarara sa pagkapara kan tataramon.

Nag-abot na an panahon kun sain dai na ki tatao kun pano talaga an pag-tigsik; nag-abot na an panahon na dai ta aram kun ano talaga an rawitdawit; pwedeng nag-abot na an panahon na dai ta na aram kun pano magluto ki butsi. Paabot na garo an panahon na dai na ki tatao magtanom ki paroy, dai na ki tatao magluto ki pinangat, dai na ki tatao mag-santigwar. Mapuon iyan sa pagkapara kan mga nakakaaram kan termino na piggagamit sa mga bagay na ini. Ano ngaya an “hilamon”? Ano ngaya an “siwo-siwo”? Ano an “natok”? Ano an “ungman”?  Yaon na gabos sa lubungan.

Bako ini apokaliptikong pagmaan. Dai ko mawot an manakot. Pero pagpinadanay ta an salang pagsubli ki kultura sa iba, an mangyayari bako pagparambong ki kultura kundi pag-hugot ki kultura. Pag pinadanay tang magtangad sa iba, ikakasupog ta an satong sadiri. Pagpinadanay ta an supog o kawaran ki pag-orgulyo sa kun ano an satuya arog kan sadiring tataramon, aakuon ta an tataramon kan iba bilang satuya, buda ini an satuyang i-oorgulyo. Pag inurgulyo ta an iba, ikakaati ta an satong sadiri, ta dai man ki nakakapagsirbi sa duwang kagurangnan, kaya kun yaon ka sa saro, an saro saimong oorihan.

Giraray nangangapudan ako sa gabos na makakasabot, na an resureksiyon kan satong tataramon dai mapuon sa tinampo. Ta an kadaklan na yaon sa tinampo, igwang salang pangaturugan na maging arog satuya. Sa mga paraturo, sa mga amo, sa mga pigtatangad, sa mga tawong pigrerespeto kan banwaan, dawa sa mga mayaman, sainda mapuon ini. Sa pagliwat ninda kan saindang paghiling manungod sa satong pagkanitawo, gatos an maarog. Sa sarong paraturo na magtanos kan pagkakasala kan sistema kan edukasyon sa satuyang tataramon, dakol na payo an magigiyahan. Sa sarong politiko na mag-usol sa gobyerno kan paghimo kan sadiring tataramon, dakol an matatanyog na mga ulang. Sa sarong executive, manager o amo na magtaram sa sadiri niyang tataramon na may pag-orgulyo buda pagpadaba, makakaday niya an saiyang mga tawohan na nagtutubod sa katanosan kan saiyang panindugan. Dawa an sarong mayaman na pamilya na maggamit ki Bikol, mapuon sinda kan pagkaraot kan salang imahe o istigma, na Tagalog buda Ingles an tataramon kan pag-uswag buda ginhawa. Sa kada magkahimanwa na magtuparan sa dayong lugar na maghuron o magkumustahan sa tataramon na gamit ninda kan yaon pa sinda sa saindang ginikanan, sarong hangos an nadudugang sa satong tataramon.

Masiramon su ginatan na minirindalan ko kasuogma. Tama su mga bangot, tama su pakatimpla. Pero orog sa gabos, masiram an lutong ito ta niluto ito sa dapog kan samuyang harong, buda an mga ibinangot duman su mga nagturubo sa sadiri kong daga. Sa pagpanos kaini, dai akong takot, dai akong panhinayang na labi-labi, ta yaon pa si manay digdi para lumuto gilayon ki panibago. Pighiling ko ugaring an pagpanos na ini bilang sarong pataan. Pataan na an tataramon ta pwedeng masiramon na ginatan, na oras na pumanos dai ta na ini makakakan, buda dai na ki tataong lumuto kaini gilayon.

Setyembre 11-13, 2010. Pawa-Karangahan, Tabaco.

PANGATURUGAN 6-30-2010

Nakaabot ako digdi sa sarong sukduhan kan sibilisasyon.
Pula an daga, makabasan, matadong an tawo.
Inaling ninda ako, pigrahay an kun anong pagal o lugad
Na nakua ko sa haloy na paghanap o harayong pagrabas.
Nagpuon ini sa sarong pagmata.
Anyil an agang masulahon an aldaw.
Pigmumunda ninda sako diit-diit an inabtan kong rona.
Muya ko gayod tumabang o magkaigwang pakinabang
Kaya binayaan ko an pakatipon ninda sa tampi, sa puon kan oma
Buda naglakaw ako, palugsot sa dumog na daga.
Maitomon an mga paroy, magipi an pakasupang.
May kairiba akong aki, buda ako ngani garo man aki.
Sa puro na garo ito kan kagabsan kan kabasan
Kan natànaw ko su dagat.
Parani na ako sa pagsugpunan kan daga buda dagat;
Nakalugom an bitis ko sa lipot kan tubig tabang buda askad.
Dai ko aram kun baad sa sakong kahibabaan
kaya su mga paroy sa parteng ini garo higante
Buda baraduson an matabang mga puon.
Sa inutan may patukad na dalan na awot buda daga
Sa direksiyon kan mga dampog pailawod.
Pero sa takot ko sa madiklom na katibaadan
kan dai hiling na dagat, dai ko dinagos.
Nahadit ako sa sakong pagsaro,
Nahiyak ako sa hewas kan dai aram

Pagpahuraw

Namalisyahan kong ako an sentro mala sa uran. Pirmi an. Garo pagdulo-dulo. Ngonian na aga rinuso ko su uran hali sa klase. Tagisti pa sana pagsangkay ko sa motor. Sa katahawan kan dalagan dangan buminagtak. Dai ko na namati su polo ko, anas na sana tubig pasabat sa paros.

Pag-abot sa harong saka man tuminunong. Nagpamahaw ako dangan nag-ipos kan pangaduwang trabaho. Nanghinayang ako para sa Martes, ta pigsusukol ko an aldaw sa sulot kong pantrabaho. Pagmati ko ngonian Miyerkules, pakasanli ko ki bagong polo.

Handa na ako para sa luwas—pero kasubagohon pa ito, ta nakasagkod sana ako sa pinto, kan huni na naman su uran, huni na naman tuda an sungo-sungo.

Garo an nagpapa-uran, dai ko aram kun muya sana akong karawan o dagit sako.

*
Hinapot ko na kaito kun ano daw humuba na sana ako. Lumakaw sa mga danaw buda sa tagisting palalay. Ta aram kong bako man uran, bako man an uran an may kasalan na takot akong madumog. Bako helang, bako sangaw kan daga, bako kikilat o dalugdog.

Kundi ining hipid kong sulot, ining balat kong sapatos, an medias kong puti, an papeles kong ikim, an itsura ko sa salming, an buhok kong kurong, an eyeliner kong itom. An gayon na madalion raoton.

Ako an sentro kan kalwag-uyam, an pasakit na an kagibo man sana ako. Ako na kan mga marang harong hipidan sarong oripon buda disipulo. Kagadanan kan kalag an pagmuda kan dampog, pakig-iwal sa Kagurangnan an pagribok manungod sa dumog. An hubang burak an nagsugo sa uran, an daing supog na gapo an nagbubuot kun nuarin mahuraw.

Bae na pagpalaom sa mukna mo man sanang kahon. Balua, asi balua na pumauran ka, dangan mo matataram na sindang mga nagsisirirong an garo bua.

Hunyo 29, 2010. Tabaco City Hall.

Pagmata

“Rumdumon mo ako bilang saro na mata.”
Gotama Budda

Pagnagadan ka, dai mo pag-isipon na malalaom ka sa saimong lawas,
o maghuna na saro ining piyong na may pagka-isi, na maririraw mo pa
an salming kan taul haranihon sa saimong dungo buda an mga dumog na pandok na minadungaw duman.

Dai ka matakot sa atake kan hadit na dai mo na maigigios an saimong kalamias o maidadalagan an saimong bitis o an klastropobya. An mga bagay na ini gabos masaradit.

Dai na pagpirita ta dai mo man kayang hurop-hurupon an katotoohan
na an saimong mga takot mapapara, insigida pakabringka kan bumba
kan saimong pulso, pakakidit kan mga balbula kan saimong puso buda payo.
Pagluminakad ka na parayo sa saimong tuminunong na daghan pasiring sa ibong na kinaban, dai mo ngani dapat isipon na igwang diklom. Ta bako
ini katurog kun sain mangangaturugan ka pa manungod sa kinaban sa itom na telon kan saimong dai pagka-isi.

Ta bako ini paghingalo, an muya ko ngani, isipon mong saro ining pagmata. Arog kan pagmata kan kahoy sa laog, na iyo an minaraot sa pisog; arog kan hinangos na nalaom sa subo, na nabubuhian sa pagputok.

Orog pa sa superstisyon sa ikaduwang buhay o kamurawayan, an pagmate na minaturo pasiring sa sarong estado kan satong kahamanan, sarong perpeksiyon na yaon na satuya, dai pa haman, saro pa sanang pangapudan. Sarong imbitasyon na kan inutob iyo an kagmukna kan mga tawong orog satuya, sarong tangga parani sa Kagurangnan, digdi pa sana sa daga.

Pagmuklat mo sa aldaw na an, sasaparon mo an kun papangaranan: Kawaraan. Ta iyo ini an kun ano an wara sa kagabsan. An gayon sa luwas kan tataramon na “gayon”, an dai duman, an nungka. An sukduhan na mápano, an matao kan satong kabilugan.

Hunyo 27, 2010. Daraga.

PASYANTE X

Sa sarong klinik:

Pasyente X: Nagngangana na naman baga tabi dok. May mga bagay akong nagkakamaratean na darai man kan enot.
Dok: U-hmm. Tapos, ano pa?
Pasyente X: Dawa sa pangiturugan ko yaraon na an mga pigkakatakutan ko pag muklat.
Dok: U-hmm.
Pasyente X: Arog kasubanggi. Napangiturugan kong haranihon daa ako sa Mayon. Maasuhon ini, buda berdehon. Nakatindog ako sa bukana nanggad kan kali na pig-aagihan kan lahar.
Dok: U-hmm. Tapos.
Pasyente X: Tapos masakay daa ako sa bus pero dai ko kaya.
Dok: U-hmm.
Pasyente X: Ginibo ko na man su mga sabi mong breathing exercises pero dai nagtatalab. Namimiss ko su mga bulong mo.
Dok: U-hmm. Tapos.
Pasyente X: Muya ko sana garong kasiguruhan. Na pagnagdrive ngaya ako o naglaog sa trabaho dai ko ito magkamaratean.
Dok: U-hmm. Tapos.
Pasyente X: Dai pa talaga dok available su Zoloft? Baad pwede mo na ako tawan. Dai ko na kaya.
Dok: U-umm.
Pasyente X: Sabi mo kan enot mag-tiwala sa Dios mantang dai pa su bulong. Pero iyan an saro ko pang problema. Dai ko narurumduman an Dios. Pirmi sana kagadanan. Kua mo dok?
Dok: U-hmm. Tapos.
Pasyente X: Pero aram mo, sa gabos na nadevelop ko lugod kan pakakua ko kan helang na ini. Aram mo kun ano dok? Subterfuge. Aram mo an?
Dok: U-hmm.
Pasyente X: Dakol na an naghuhuna na rahay na ako. Matibayon ako mag-cope up pag nag-aabot na an mga attacks. Matibayon na ako mag-parasite.
Dok: U-hmm.
Pasyente X: Pero nag ngangana na siya dok. Nasusupog naman ako sa sadiri ko. Nugad muya ko nang isaradong dagos an mata ko pag i-abtan ako ki sarong pirot na dai mo aram kun sain hali. Garo tinukawan ki sarong banwang sarabayan nagtataram an saimong agimadmad buda muya mo sanang lumubog. Mawara. Plop!
Dok: U-hmm.
Pasyente X: Pero nugad naiisip ko. Ano pa an pighahalat kong kagayunan kan buhay? Baad saro ko sanang ideya an. Maparahay ako para sain? Sa aga? Sisay makakataram na yaon pa ako sa aga? O ika dok. Baad tadtaod mabagsakan ka kan book shelf mong an na kulang ki sarong turnilyo.
Dok: U-hmm.
Pasyente X: Bako sana halipot an buhay kundi nagpupuon sana ini sa hangos na pinunan mo buda natatapos pag ibinuga mo na daing kasiguraduhan kun tawan ka pang sunod.
Dok: U-hmm.
Pasyente X: Pigsasayang ko an oras ko digdi dok. Bako sa ika—ta pigsasayang mo man an oras mo sako, apwera kan 300 na ibabayad ko sa sekretarya mo pagluwas ko digdi—kundi ako. Nagpapara reklamo ako digdi saimo manungod sa buhay na garo baga may fireworks display akong pighahandaan sa katapusan kan sakong buhay na dai ta man ngani aram kun nuarin. Na sierto akong dai mang nganing fireworks. Maluwas na ako dok, pighahalat na ako kan mga kumpromiso ko.
Naghali na su pasyente. Nagburad su duktor sa mayumok niyang tukawan. Hiniling niya su orasan na napatahawan kan mga kinwadrong mga papel na nagpapatunay kan saiyang kaaraman buda naginibuhan. Alas-otso singkwenta kan pagkabanggi. Ma-kinse minutos man su nabawas sa oras niya. Hinuba niya su puti niyang roba, buda isinabit sa laog kan sarong kabinet. Nagi na siyang kaarog satuya sa ordinaryo niyang polo buda slacks. Pinalsok niya su ilaw sa klinik. Nawalat sa diklom an luminos na kamot kan relo na nagsasabing limang minuto an nadugang sa edad kan kagabsan.

Hunyo 12, 2010. Karangahan

PAGPADIOSMABALOS

Nagkakanigo bagang taramon kong hinabas sakuya kan kamatean ko an kakusugan kan sakuyang pagkabuhay. Kasuarin nagpuon?— Kan 1999—2010 na ngonian. Padagos akong naglalaom sa tahaw kan mga taon sa kada pagtukal kan mga an na baad lamang umabot na an pighahalat kong aldaw kan sakuyang pagkarahay. Pero dai nangyari. Yaon pa man giraray; dai pa man giraray ako nakakabuhi sa sakuyang pagsakit. Ugaring, kun ootrohon ko an buhay ko, sa tahaw kan paglaom buda pagbasol sa buhay na nata arog kaini an inabtan ko, pipilion ko pa man gilayon an maglaom. Dai garo kakayanon kan sakuyang ginhawa an sampulong taon na paglugo-lugo. Buda sakuya, ngana-ngana na ako kaan kun nagimata na ngani ako sa kada aga, magigibo ko pang maghagad ki mas maray pa. An mga tawong nagngungurob-ngurob na kulang pa an nakua ninda sa buhay an mga tawong nagkaparilibutan ki kaogmahan pero dai sinda tatao magmate. Mga tipak sinda ki matagason na gapo sa tahaw ki sarong mahamuton na hardin na daing kasagkudan. An trahedya ninda iyo an saindang daing hungok na pagmawot. Pagmawot na daing makakatapar kan punaw; punaw na dagit an manipestasyon. Sa dagit ninda napapa-isip sindang pig-oorihan sinda kan kinaban. Huna mo baga pigpapabayadan sainda an lambang partikulo ki oksehinang isurop kan saindang baga, sarong paghangos na dai sa buot buda gratitud. Para sainda may katungdan an kagabsan na paogmahon sinda bilang tawo. Tama an maghanap na kamugtakan, pero bako an mag-giti-giti kun padagos na daing namit an saimong pagkabuhay. Baad ika an may problema. An buhay dawa burak igwa man iyan na tunok buda hiras. Dai ta pagpatuodon an sadiri na su hiras buda tunok sana an namamate buda narurumduman ta sa sarong burak. An marindihon na kaogmahan sa sarong burak dai kayang otrohon kan saimong kamot dawa ini magbulawan. Magtubod ka sakuyang igwa ka pirming makukuang rason sa aro-aldaw para magtaram na masuwerte ka pa man sa iba, na mas may ngana pang kulog kaysa sa namamatean mo.

Hunyo 10, 2010. Karangahan.

EMPLEYADO X

Sabi ko na saimo. Pag umininum kang Coke, mabalik na naman an. Mga kakanon na bawal saimo, iyan an dilema mo. Pirmi an. May Caffaine an Coke. Pampabungkaras an. Sa gabos na tawo ika an dapat dai mabungkaras. Makinigkigon ka. Nerbyoso. Hilinga an relo, ma-alas-syete na. Dai ka pa makahali sagkod dai napapaandar an xerox machine. Dakulon kang i-xexerox, kaipuhan ni Boss sa aga. Bako ka man takot sa Boss mo, takot ka sa aga. Ta sa aga, kun dai mo ma-xerox ining mga papel, matatakot ka sa Boss mo. Haloy pa garo ini. Nagsisibot na an lawas mo. Alas-syete kinse na. Pirang semana ka nang dai nag-exercise? Duwa na garo. Puon pa kan pagpa-Caramoan. Nagsusuriyaw na an lawas mo: Exercise! Nagpuon ka baga mag-exercise ta muya mo hingalon. Iyan su motibasyon mo. Pagpighihingal ka kaya mas namamate mong naghahangos ka—naghahangos ka pa. Maray an. Dulo na saimong health conscious bordering on acute hypocondriasis. Katakod pa an kan helang. An mga itatao mo kun may sarong pidaso kang Zoloft. Rumdom mo pa an Zoloft? Anom na bulan na langit. Saro sana an memorya mo kan mga maogmang aldaw na ito: an anyil na langit. Kaso ngonian rahay ka na baga daa. Makamisson an pigbubulong, adi? Exercise—pwede daw dumalagan digdi sa highway? Mag-boxers ka sana. Ngani bako ka grabeng garong bua kaysa kun nakapan-opisina ka. May gym bagang harani, walking distance. Dai kang bado? Kaipuhan mananggad an. Fashion—gabos may fashion. Masiramon mag sakat baba sa sanribong tanggang hagyanan, sampulong balik, anom na set, may pasan na 10 lbs na girly dumbbells. Personal na pasakit. Dipisil na magkaigwang surplus na calorie. Baad mabilog na taba kun sain na ugat. Dipisil matiwi. Masupog. Ano na sana taramon kan iba—dai ta an kaya, dulo na an herak. Garo lanang iraramog sa makasupog nang kasusupgan. Importante an taramon kan tawo. Dapat pirmi maray. Dapat pirmi maogma gabos. Habo mong kaiwal. Habo mong kumprontasyon. An takig sa saimong laman, an rarom kan kurabkutab. Habo mo kaan. Kaipuhan pirmi kang relax, kalmado. Daing hassle. Bad an stress. Kaipuhan ipahinang. Stress na arog kaini: bardown an Xerox copier. Mga responsibilidad, mga bagay na nagtatao satong buhay. Buhay, iyan baga su life sa get a life. Kamugtakan. Ano ka sa kinaban. Loser? Major. Pinasulot ki generic na outfit from head to toe buda magturon-turon na garo clown. Cog in the wheel. Haloy ka nang dai nakakainom. An namit kan alak—garo ka nagrumdom ki crush. Sabi sa sarong medical journal delikado daang ma-adik sa alcohol an may helang na arog saimo. Baad daa maadik ka sa bagay na mapa-ogma saimo. Badtrip an masiram na bawal. Iyan nanggad an life sa get a life. Putang Xerox ini. Baad kaipuhan mong magpabasa, utuban si San Benito o Saint Jude nganing umandar. Magayunon garong maging yaon sa ibang lugar. Su dai kang takot. Muya mo magrabas, muya mong mawara. Su dai ki nakakamidbid. Magayon garong sarong aldaw magimata kang dai kang dumanon. Su malakaw sana sa irarom kan aldaw, daing padumanan. Arog kay Sabrit, su bua sa may tulay na nagkadrereds na sana su buhok sa daing pakilabot. Su maglakaw sana, bako sa tinampo, kundi sa laog kan gubot mong payo. Dai na maandar an Xerox na ini. Paulia na man an technician. Bayai na an aga na mamroblema kan gigibuhon niya sa aga. Kun ano man mangyari. Paulia na man an sadiri mo. Patawada na.

Hunyo 8, 2010. Pawa.

CARAMOAN, MGA ISLA

Ining mga ngalas sa tahaw kan maisog na anyil,
monumentong nahaman kan paggurang kan kinaban.

Mantang nagrararom an saiyang pagsapar,
an girabo sa mga gapo hinurma sa luway
kan pasensiya kan paros buda hukol.
Siring sa mga obrang natapos pakatapos an kahaluyan.
Sa enot na maan gari padagos na aksidente;
Inipos na paghalat an siguradong mga porma.

Ta an mga hutok tang dai masukol kan pagsabot
an kamawotan sa tipak buda batak, mataram sa hudyan
na daing padumanan an pakahaman kan kagabsan kan tanawon—
sa sadit tang kaaraman pigsususo ta an tali kan Kagurangnan. 

Pampang kan Busdak, Caramoan.
Mayo 29, 2010.

MANILA MALL

1.

An pagbuswak iyo ini: pagbinalo mong laogon kan saimong hutok an buhay ki ribo-ribong dai mo midbid. Papasibugon ka kan meditasyon pakurikot sa mamundo mong sadiri.

Pero apisar kan takot na mawara o mabutsan mo an pagkaisi pag suminabat ka, mapuon an saimong pagmalisya.

2.

Namumuyahan sana kan mga yaraon digdi an lugar na ini, an baha ki mga pandok, mala ta nakatutok sinda sa mga bagay—an makulor buda makintab nindang para-arat. Pero kun rusuon mo an sarong rawog ki mga tawong dai kang ideya kun pano nabubuhay, dai mo kakayanon an misteryo. At least, ako dai ko kaya. Dai ko matios an mga taluntong kan kompleksidad. Naggagasod an saindang manlaen-laen na intensiyon sa paagi kan paoro-otrong mall music, na kun daing takot mong seryosohon na dangogon, dai ini mapupugulan kan saimong sistema, raraudason kaini an kudal kan saimong katadungan.

An tanog kan ribo-ribong ngimot na nagtataram. Garo ini huyop na nagdadaguso sa sarong mahewason na kweba, mantang nagpipiot an kweba kan saimong halunan; sarong lawas na hinaman ki ribo-ribong kamawotan na magluwas kan saindang namamatean, mantang nalalmos an saimong intwisyon kan padangadang na mga data.

3.

Malipot buda hipid na kinaban, mga lugar kun sain priming handa an sakuyang mga armas. Dai digding pagkamuot sa luwas kan satuyang lawas buda pagkatawo; nagtiripon sana kita digdi para sa satuyang lambang sadiri. An mga ulok kan nagtitindang daga buda harong sa harayo buda berdeng subdibisyon, puon sana alas-diyes kan aga sagkod sa pagpalsok kan mga ilaw tadtaod na matanga. Dai kitang lalaoman digding imbong kan sarong tawo, ta duwang klase digdi an manikin: su gadan buda su buhay na gadan. Pareho ulok ki sarong istatwa: magayon pero daing kamugtakan.

4.

An pagbuswak arog kaini, an burak sa saimong hutok nag-uubak kan saiyang kahubalan, dangan an malumoy na mga ngabil na pahingurag an mata, mamaan.

Mayo 20, 2010. Megamall. Syudad kan Mandaluyong.